بررسی تطبیقی منابع و روش‌ها و گرایش‌های تفسیر زید بن علی(ع) و عبد الرحمان بن زید

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک

چکیده

قرن دوم در تفسیرنگاری، از جایگاه ممتازی برخوردار است. تفسیر«زید بن علی(ع)» و «عبدالرحمان بن زید بن اسلم» از تفاسیر مهم قرن دوم و از جملۀ «تفاسیر جامع» تلقّی می‌شوند. بررسی تطبیقی این تفاسیر با روش تحلیلی و توصیفی، نشان می‌دهد، علی رغم آن که مفسران مذکور در روش‌ها و رویکردهای تفسیری دارای اشتراکاتی هستند، اما در استفاده از روایات، دیدگاه‌های عقلی، نحوۀ ارجاع به آیات و اتّخاذ اصول تفسیری هر یک شیوه‌ای خاص دارند. تفسیر زید بن علی (ع) روش و رویکرد ادبی دارد و از کاربردهای مختلف ادبی، گسترده بهره برده است. به کارگیری روش تفسیری قرآن به قرآن از ویژگی‌های اختصاصی تفسیر عبدالرحمان بن زید است. وی به تفسیر آیات الاحکام اهتمام ویژه‌ای داشته است.
 
 

تازه های تحقیق

نتایج

نتایجی که از پژوهش حاضر به دست می آید، از این قرار است:

1. دغدغۀ اصلی زید بن علی و عبدالرحمن بن زید استفاده از تخصص‌های علمی خود برای پاسخ‌گویی به نیازهای معرفتی عصرشان بوده است. تفاسیر آنان بر نقل روایات مبتنی است، در نگاه کلان جزء تفاسیر روایی به شمار می‌روند؛ اما چون ترکیبی از چند روش و گرایش تفسیری‌اند و به شیوۀ ترتیبی تمام آیات را تفسیر کرده‌اند، از جملۀ «تفاسیر جامع» تلقی می‌شوند.

2. این دو مفسر، روش‌ها و رویکردهای مشترکی دارند؛ اما در میزان استفاده و اهتمام بر هریک از آنها تفاوت‌های آشکاری دارند. تفسیر زید بن علی بیش‌تر بر رویکرد ادبی استوار است؛ اما عبدالرحمان بن زید رویکرد تفسیری خود را بیش‌تر بر پایة تأمل در آیات قرآن، استوار نموده و از روش تفسیری قرآن به قرآن به طور وسیع بهره برده است. از آنجا که او از فقهای مدینه بوده، به تفسیر آیات الاحکام اهتمام ویژه‌ای داشته است و گرایش فقهی، گرایش غالب تفسیر او به شمار می رود.

3. صاحب غریب القرآن در بهره‌گیری از اقوال صحابه و تابعین عنایتی به ذکر نام آنان ندارد. هم‌چنین اقوال مختلف را ذیل آیه نمی‌آورد و به ذکر قول برگزیده بسنده می‌کند. تبیین دقیق واژگان غریب، الفاظ معرّب، مترادف و توجه به نکات بلاغی از جمله مجاز وکنایه از ویژگی‌های تفسیر اوست. او به بیان تعدد قرائات پرداخته؛ اما شاذّ بودن یا صحیح بودن آنها را ذکر نکرده است.

در مقابل، عبدالرحمان بن زید به قرائات ضعیف و شاذّ هم پرداخته و در نقل از صحابه و تابعان، اسامی آنان را ذکر کرده است. ابن زید از آراء صحابه و تابعین در جهت تبیین لغات، بیان وجه مجازی آیات، بیان آرای فقهی، روشن نمودن زمینه‌های تاریخی مؤثّر در تفسیر و مشخص کردن شخصیت‌های مبهم استفاده کرده است. این دو مفسر در تبیین آیات، اهتمام چندانی به اشعار عرب نداشتند.

 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Review of Sources, Methods and Attitudes Used in Zayd Ibn Ali (p.b.u.h) and Abdul Rahman Ibn Zayd's Exegeses

نویسنده [English]

  • Fatemeh Dastranj
Assistant professor of department of sciences of the Holy Quran and hadith, Arak University
چکیده [English]

The exegeses written in the second century ('AH'), particularly Zayd Ibn Ali and Abdul Rahman Ibn Zayd's exegeses which are regarded important and "comprehensive", have distinct position. The present paper compares these two exegeses, using an analytical- descriptive method. The results show that despite their authors' common exegetic methods and approaches, they have had a distinct method in using hadiths, intellectual views, the way of referring to the Quranic verses, and applying exegetic principles. Zayd Ibn Ali has greatly used a literary method, approach, and usages in his exegesis, while Abdul Rahman Ibn Zayd has particularly used the method of interpreting the Holy Quran by itself, and paid particular attention to Ayat Al-Ahkam (the verses of injunctions).
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • comparative exegesis
  • Zayd Ibn Ali (p.b.u.h)
  • Abdul Rahman Ibn Zayd
  • method
  • attitude
  1. آقا بزرگ تهرانی، (بی تا)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
  2.  ابن حجر ،احمدبن علی ، (1404ق) تهذیب التهذیب ،بیروت: دارالفکر.
  3.  ابن جوزی، ابوالفرج، (1422ق) ، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتب العربی.
  4. ابن حبان، ابوحاتم محمد ، (1973م.)، الثقات، حیدر آباد هند: دائره المعارف العثمانیه.
  5. ابن حنبل، احمد،(1969م)، المسند، بیروت: المکتب الاسلامی و دارصادر للطباعۀ و النشر.
  6. ابن زید، عبدالرحمان(2014) تفسیر، ابو السعود بدر، عبدالله، إربد، اردن: عالم الکتب الحدیث للنشر و التوزیع.
  7. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، (1411ق) ، غریب القرآن، بیروت: دارالمکتبه الهلال.
  8. ابن منظور، محمد بن مکرّم، (1414 ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
  9. ابن ندیم، محمدبن اسحاق ،(1366ش)، الفهرست ،ترجمه وتحقیق محمدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر.
  10. ابوزهره، محمّد،(بی تا)، الامام زید حیاته و عصره – آراوه و فقهه- بیروت: مکتبه الاسلامیّه.
  11. ایازی، سید محمدعلی (1414 ق)، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  12. بخاری، اسماعیل بن ابراهیم ، (بی تا)، التاریخ الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  13. بروکمان ، (1975) تاریخ الادب العربی، مصر: دار المعارف.
  14. بغوی، حسین بن مسعود، (1420ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  15. ثعالبی، عبدالرحمن بن محمّد،(1418ق)، جواهر الحسان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  16. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق،(1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  17. خویی، ابوالقاسم، (1369)، معجم الرجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه.
  18. داودی، محمد بن علی، (بیتا)، طبقات المفسرین،بیروت: دارالکتب العلمیه .
  19.  ذهبی، ابو عبدالله ، (بی تا)، میزان الاعتدال فی نقد الرّجال، بیروت: دار المعرفه.
  20. رضوی اردکانی شیرازی، سیّد ابوفاضل، (1361)، شخصیّت و قیام زید بن علی (ع)، (بی جا): انتشارات علمی و فرهنگی.
  21. زرکلی، خیر الدّین،(1986) الاعلام قاموس تراجم لا شهر الرجال و النساء، بیروت: دار العلم.
  22. زید بن علی بن حسین (ع)، (1376)، تفسیر غریب القرآن، تحقیق محمّد جواد حسینی جلالی، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
  23. زید بن علی (ع)، (1992م) تفسیر غریب القرآن، تحقیق حسن محمد تقی حکیم، بیروت: دارالعلمیّه.
  24. سزگین، فؤاد، (1412ق)، تاریخ التراث العربی فی علوم القرآن الحدیث، محمد، فهمی، حجازی، قم: مکتبۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
  25. شاکر، محمدکاظم (1382)، مبانی و روش‌های تفسیری، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
  26. سیوطی، جلال الدین،(1404ق)، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
  27. ـــــــــــــــــــــ ، (1407ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار ابن کثیر.
  28. شوکانی، محمّد بن حسن، (1413ق)، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.
  29. صدر، سیّد حسن، (بی تا)، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بیروت: مؤسسه النعمان.
  30. صاوی جوینی ،مصطفی ،(1998م) التفسیر الادبی للنص القرآنی، اسکندریه: دارالمعرفه الجامعیه.
  31. طباطبایی، سید محمدحسین،(1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیّه قم.
  32. ـــــــــــــــــــــ ، (1377) قرآن در اسلام، قم: دارالکتب الاسلامیه.
  33. طبرسی ، فضل بن حسن ،(1408ق) مجمع البیان ،بیروت: دارالمعرفه.
  34. طریحی، فخر الدین، (1375)، مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
  35. طوسی، محمّد بن حسن ، (1409)، التبیان فی تفسیر القرآن، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
  36. طوسی، محمدبن حسن ،(1415ق.)،رجال الطوسی،تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: انتشارات اسلامی.
  37. عقیقی بخشایشی، (1372)، طبقات مفسّران شیعه، قم: دفتر نشر نوید اسلام.
  38. على الصغیر، محمدحسین، المبادى العامه لتفسیر القرآن الکریم بین النظریه و التطبیق،(1420)، بیروت: دار المؤرخ العربی.
  39. فیض کاشانی، ملاّ حسن،(1415ق)، تفسیر الصافی، تهران: انتشارات الصدر.
  40. قمی، علی بن ابراهیم، (1367) ، تفسیر قمی، قم: دار الکتاب.
  41. مامقانی، (بی تا)، تنقیح المقال فی علم الرّجال، (بی جا).
  42. مغنیه، محمد جواد، (1424ق)، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الاسلامیّه.
  43. مؤدب، سیدرضا (1380)، روش‌های تفسیر قرآن، قم: دانشگاه قم (انتشارات اشراق).
  44. معرفت، محمدهادی (1380)، تفسیر و مفسران، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.
  45.  مفید، محمدبن محمدبن نعمان(1414)، الارشاد، ترجمۀ رسول محلاتی، بیروت: دارالمفید.
  46. موسوی نژاد، سیّدعلی، (1384)، تراث الزیدیه، (بی جا): مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
  47. نسایی، ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شعیب، (1411)، السنن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  48. هاشمی، احمد، (1379)، جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، تهران: مؤسسه الصادق للطباعه و النشر.
  49. یعقوبی، احمد بن اسحاق، (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، قم: مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت.
CAPTCHA Image