بررسی تطبیقی مسأله رؤیت و ادراک بصری خداوند در تفسیر تبیان شیخ طوسی و تفسیر ماتریدی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث / دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی- دانشگاه قم

چکیده

در چند آیۀ قرآن کریم از رؤیت خداوند و نیز از نظر کردن در قیامت به خدا سخن به میان آمده است. مجسِّمه و مشبِّهه خداوند را همچون آدمیان دارای جسم و اعضا و جوارح می‌پنداشتند و تعابیری نظیر «وجه الله» و «ید الله» را که در برخی آیات قرآن دربارۀ خدا به کار رفته است، به معنای ظاهری آنها حمل می کردند. در مقابل، معتزله و امامیه بر آن بودند که ذات باری نه جسم و جهت دارد و نه دیده می‌شود. در این مقاله، رؤیت الهی با روش تطبیقی دیدگاه دو مفسر و متکلم یعنی شیخ طوسی (ت460ق) صاحب تفسیر التیبان و ابومنصور ماتریدی (ت333ق) بنیادگذار فرقۀ ماتریدیه و مؤلف «تأویلات اهل السنة» بررسی شده است. شیخ طوسی همچون دیگر علمای شیعه و به تبعیت از احادیث و ارشادات ائمه معصومین(ع) رؤیت خداوند را چه در دنیا و چه در آخرت نپذیرفته و آن را منافی با توحید دانسته و استدلال‌هایی نیز برای آن آورده است. در مقابل، ماتریدی اگرچه در مباحث توحیدی تنزیه‌گراست، اما در زمینۀ رؤیت الهی به ظاهر برخی آیات و روایات تمسک کرده و رؤیت خداوند در قیامت را پذیرفته و معتقد است که مؤمنان، خدا را در قیامت رؤیت خواهند کرد. البته به نظر او،کیفیت این رؤیت مشخص نیست و اصطلاحاً این رؤیت بلا کیف است. آنچه ماتریدی نفی کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رؤیت الهی.
 

تازه های تحقیق

. نتایج

هر دو مفسر موافق‌ند که رؤیت خداوند در دنیا با چشم غیرممکن است. شیخ طوسی رؤیت خداوند را با چشم در آخرت نیز ناممکن دانسته؛ ولی ماتریدی موافق امکان رؤیت خداوند در آخرت با چشم است. ماتریدی این رؤیت را بلا کیف ‌دانسته است. در حکایت حضرت موسی و تقاضای رؤیت الهی، میان شیخ طوسی و ماتریدی اختلاف‌ نظر وجود دارد. شیخ آن درخواست را نقل قول دانسته است؛ اما ماتریدی معتقد است، این مطالبه، درخواست خود موسی(ع) بوده و دلایلی نیز مبنی بر ادعای خود اقامه کرده است.

با وجود دیدگاه تنزیهی ماتریدی دربارۀ صفات خبری که در آثار مختلف خود بدان اشاره کرده، اما وی معتقد است، مؤمنان، خدا را در قیامت رؤیت خواهند کرد. اگرچه ماتریدی در این باره تنها ادلۀ نقلی را ذکر کرده است، اما استدلال عقلی ماتریدیان در این زمینه همان است که اشاعره نیز بیان داشته‌اند. بر پایۀ نگرش ایشان، تنها امور معدوم قابل رؤیت نیستند و هر آنچه موجود است، اعم از جواهر و اعراض همگی رؤیت پذیرند و چون خداوند نیز موجود است، متعلَّق رؤیت قرار می‌گیرد. ادلۀ نقلی ماتریدی در اثبات امکان رؤیت خداوند متعال در قیامت، آیاتی از قرآن کریم و نیز چند روایت است. وی به درخواست قوم موسی(ع) برای رؤیت خدا استناد کرده و معتقد است، همین که موسی(ع) درخواست قومش را برای رؤیت خدا رد نکرد، دلالت بر ممکن بودن آن دارد. در تفسیر آیۀ «ارنی انظر الیک»(اعراف/ 143) نیز به نقد نظر کسانی پرداخته است که معتقدند موسی(ع) در این آیه از خدا رؤیت خودش را طلب نکرد؛ بلکه رؤیت نشانه‌ها و ادله‌ای را خواست که به آن دیده شود. از نظر ماتریدی چنین وجهی بعید است؛ چرا که موسی(ع) پیش‌تر نشانه‌هایی همچون عصا و ید بیضا دیده بود. پس آنچه وی طلب کرد، حقیقت رؤیت خدا بود؛ امری که از نظر ماتریدی در آخرت قابل تحقق است و البته چگونگی آن با عقل بشری قابل ادراک و تفسیر نیست. وی همچنین روایاتی را که در منابع اهل سنت در باب جواز رؤیت خداوند نقل شده، ذکر کرده و با استناد به آنها مفاد این روایات را اصل و مبنایی و غیر قابل عدول دانسته است.

ماتریدیان رؤیت خدا را از لوازم جسمی آن پیراسته، معتقدند، رؤیت خدا بدون مکان و جهت و بدون اتصال شعاع و فاصله مکانی میان بیننده و خداوند و امثال آن تحقق می پذیرد؛ اما این دیدگاه به تناقض می انجامد؛ چون، از سویی آنان ادراک بصری خدا را مستلزم محدودیت در مدرَک، و محال می دانند و از سویی دیگر، لوازم جسمانی رؤیت را نفی می‌کنند. باید از آنان پرسید، مرادشان از رؤیت، چگونه رؤیتی است. اگر بگویند، رؤیت قلبی یا چیزی مانند آن باشد، نه رؤیت بصری، در این صورت سخن ماتریدیان پذیرفتنی است و از ظاهر عبارت برخی از ایشان نیز چنین چیزی بر می‌آید؛ اما مشکل اینجاست که در این صورت اولاً، چنین رؤیتی به آخرت اختصاص ندارد و در دنیا نیز امکان‌پذیر است؛ ثانیاً، سخن صریح بسیاری دیگر از ماتریدیان این است که منظور آنان از رؤیت، فقط رؤیت با چشم سر است و چنین رؤیتی را نمی توان از لوازم آن دانست.

ماتریدی، میان رؤیت و ادراک خداوند تمایز نهاده است. وی با تکیه بر آیۀ «لا تُدرِکُهُ الأبصارُ وَ هو یُدرِکُ الأبصارَ» (انعام/ 103) بیان داشته که در این آیه ادراک خداوند نفی شده است، نه رؤیت او. ادراک مستلزم احاطه یافتن بر چیزی محدود است و خداوند محدود نیست؛ پس نمی‌توان او را ادراک کرد. وی تصریح دارد، این آیه ادراک را نفی، اما، رؤیت را اثبات می‌کند؛ زیرا اگر خداوند قابل رؤیت نباشد، در آن صورت نفی ادراک هم حکمتی نخواهد داشت. ادراک است که مستلزم احاطه ادراک کننده بر ادراک شونده است؛ اما رؤیت مستلزم چنین احاطه‌ای نیست و ممکن است، انسان چیزی را که حد ندارد و ماهیتش شناختنی نیست، ببیند.

در مقابل، شیخ طوسی همچون دیگر علمای شیعه و به تبعیت از احادیث و ارشادات ائمۀ معصوم (ع) رؤیت خداوند را چه در دنیا و چه در آخرت نفی کرده و آن را در تعارض با توحید دانسته و استدلال‌هایی نیز برای آن آورده است. این حقیقتی است که از جمله در بیان امیرالمؤمنین (ع) متجلی شده است؛ آنگاه که مردی خطیب از ایشان پرسید، آیا تا به حال حضرت پرودگار را دیده‌ای. امام (ع) پاسخ گفت، من پروردگاری را که نبینم، نمی پرستم؛ اما چگونگی رؤیت او چنین است که او را به چشم سر نتوان دید؛ بلکه با چشم قلب و به نور ایمان می توان او را دید (کلینی، 1363، ج1، ص98، 138).

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Review of Visual Perception and Vision of God in Sheikh Tusi's Tebyan Commentary and Maturidi's Ta'wilat Ahl-Al-Sunna Commentary

نویسندگان [English]

  • golamhossein arabi 1
  • saeed zaferani zadeh 2
1 Department of Quranic studies/ qum university
2 candidate for phd- qum university
چکیده [English]

Several Quranic verses mention the vision and seeing God on the Resurrection. Corporealists and anthropomorphists regarded God as man having body, its parts and organs, and interpreted such phrases as "God's Face" and "God's Hand" mentioned in some Quranic verses as having outward meanings. On the contrary, Mu'tazilites and Imamiyyah believe that Essence of Creator has no body and dimension, and cannot be seen. The present paper reviews the concept of divine vision through comparing the views of two interpreters and theologians, i.e. Sheikh Tusi (b.460 AH), the author of Al-Tebyan Commentary and Abu Mansur Maturidi (b.333 AH), the founder of Maturidism and the author of "Ta'wilat Ahl-Al-Sunna (Sunni Esoteric Exegeses)". Like other Shia scholars and adhering to hadiths and infallible Imams' guidance, Sheikh Tusi did not accept divine vision, believed that divine vision, whether in the world or hereafter, negates monotheism, and provided some arguments for it. On the contrary, Maturidi appealed to some hadiths and outward meaning of some Quranic verses in terms of divine vision, accepted divine vision on resurrection day, and argued that believers will vision God on that day, although he believed in incorporeality of God in terms of monotheistic issues. No doubt, he did not specify the quality of such vision which is so-called without howness. He negated the perception and comprehension of God, not divine vision.

کلیدواژه‌ها [English]

  • divine vision
  • testified attributes
  • Sheikh Tusi
  • Al-Tebyan Commentary
  • Abu Mansur Maturidi
  • Ta'wilat Ahl Sunna (Sunni esoteric exegeses.)
  1.  

    1. قرآن کریم
    2. ابن‌فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت، دار الجیل، 1420 ق
    3. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، ادب الحوزة 1405 ق
    4. احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر، 1410 ق
    5. اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق هلموت ریتر، ویسبادن، 1400/1980م
    6. بحرالعلوم طباطبایی،سیدمحمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، تهران 1363ش
    7. بخاری، محمد بن اسماعیل،صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401/1981
    8. بَزدوی، محمد بن عبدالکریم، اصول الدین، تحقیق هانس پیترلینس، قاهره، 1383/1963
    9. بیاضی، کمال الدین،اشارات المرام من عبارات الامام، تحقیق یوسف عبدالرزاق، قاهرة، شرکة المصطفی البانی، 1368ق
    10. پورجوادی، نصرالله، رؤیت ماه در آسمان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375ش
    11. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق احمد عبدالغفور عطاء، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407/ 1987
    12. رازی، فخرالدین، کتاب الاربعین فی اصول الدین، حیدرآباد دکن، 1353
    13. منتجب الدین رازی، علی‌بن بابویه، الفهرست، تحقیق سید جلال الدین محدث ارموی، قم، 1366ش
    14. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، قم، نشر الکتاب، 1404
    15. رشید رضا، سیدمحمد، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر بتفسیر المنار، قاهرة، دار المنار، 1366/1947
    16. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق سید کیلانی، قاهرة، 1387/1967
    17. طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق
    18. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش
    19. طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، قم: مطبعة الخیام، 1400
    20. همو، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1409
    21. همو، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم، موسسۀ نشر الفقاهه، 1417ق
    22. علوی مهر، حسین و خوش فر، محسن، «معناشناسی تحلیلی آیه "إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ"»، فصلنامۀ مطالعات تفسیری، ش16، زمستان 1392 ش
    23. سید مرتضی علم الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالکتاب، 1379ش
    24. قاضی عیاض یحصبی، ابوالفضل، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، بیروت، دارالفکر، 1409/1988م
    25. قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة فی طبقات الحنفیة، تحقیق عبدالفتاح محمد حلو، قاهرة، دارالکتب العربیة، بی‌تا
    26. قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض: بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض، تحقیق سید جلالالدین محدث ارموی، تهران، 1358ش
    27. کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی علمی، 1336ش
    28. کتاب مقدس (کتب عهد عتیق و عهد جدید)، مکتبه لاهوت، 1920
    29. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران 1363ش
    30. ماتریدی، ابومنصور محمد بن محمد، تأویلات أهل السنة، تحقیق مجدی باسلوم، بیروت، دار الکتب العلمیة 2005م
    31. همو، کتاب التوحید، تحقیق فتح الله خلیف، استانبول، المکتبة الاسلامیة، 1979م
    32. معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة، 1377ش
    33. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، تحقیق ابراهیم انصاری، بیروت: دارالمفید، 1414
    34. نسفی، میمون بن محمد، تبصرة الادلة، به کوشش کلود سلامة، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، 1990م
CAPTCHA Image