مقایسة کارآمدی دو روش تفسیر کلامی و بیانی در فهم رزق

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه علو م قران و حدیث دانشگاه یاسوج

2 استادیار گروه فلسفه دانشگاه یاسوج

3 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث

چکیده

مفسران شیعه، معتزله و اشعری، همواره در طول تاریخ تفسیر قرآن کریم، از پیش‌فرض‌های کلامی خود آگاهانه و یا ناآگاهانه، تأثیر پذیرفته‌اند. یکی ازاین موضوعات، مسئله امکان، یا عدم امکان رزق حرام است. برای بازپژوهی این موضوع تفسیری، لازم است به روش مطالعه تاریخی، ابتدا ریشه‌های تاریخی ورود این موضوع به تفسیر قرآن، دقیقاً روشن شود. سپس، با استفاده از ابزارهای دانش زبان‌شناسی؛ مانند ریشه‌شناسی و معناشناسی، به فهم جدید و قابل اعتمادی از رزق دست یافت.
بررسی تاریخ اسلام نشانگر آن است که، مسئله تصرف حرام در اموال مسلمانان، به‌ویژه در ارزاق عمومی توسط عثمان‌بن‌عفان، یکی از مهم‌ترین دلایل قتل وی بوده است. در قرن دوم هجری، این مسئله به یک موضوع منازعه جدی کلامی، بین دو گرایش شیعی و اشعری تبدیل شده است. در این مقطع تاریخی، تلاش شده است، تصرف حرام در اموال مسلمانان، توسط خلیفه سوم، با استفاده از نظریه عدالت صحابه، جبر و استناد به قرآن، توجیه شود. ریشه‌شناسی و تبیین حوزه معنایی «رزق» نشان می‌دهد، در قرن دوم و سوم هجری، هیچ‌کدام از کتب تفسیری و همچنین مؤلفان کتب لغت، به‌دلیل تأثیرپذیری از این منازعه جدی، به مفهوم ریشه‌‌ای این واژه نپرداخته‌اند. ریشه‌شناسی رزق نشان می‌دهد، مفهوم احسان و شفقت، یکی از مفاهیم محوری واژه رزق است. تبیین حوزه معنایی رزق نیز نشان می‌دهد، رزق در قرآن کریم به‌معنای هدیه است و نمی‌تواند در مورد مال حرام کاربرد داشته باشد. استفاده از این روش، مستندات جدید و قابل اعتمادی از قرآن کریم را در بطلان دیدگاه امکان رزق حرام، ارایه می‌کند.
 

تازه های تحقیق

1.      نتیجه‌گیری

بررسی تفاسیر قرآن کریم، به‌روش تاریخی نشانگر، تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی مفسران، با گرایش‌های مختلف کلامی است. پیش‌فرض‌ها، اطلاعاتی است که مفسر بر اساس آنها اقدام به تفسیر می‌کند. این پیش‌فرض‌ها ممکن است، سبب فهم صحیح یا سوء فهم از یک متن گردد. درباره حیطه و میزان تأثیر این پیش‌فرض‌ها بر فهم مفسر، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی به‌کلی معتقدند، نمی‌توان از این نوع پیش‌فرض‌ها رهایی یافت. برخی رهایی ازآن را تا حدی ممکن می‌دانند، و برخی دیگر بر این باورند که می‌توان به‌صورت کلی با آموزش و خودسازی از تأثیر این پیش‌فرض‌ها جلوگیری کرد.

مسئله امکان یا عدم امکان رزق حرام، یکی از موضوعات اختلافی در تفاسیر شیعه و اهل‌سنت است که پیش‌فرض عدالت صحابه، سبب شده است تا اشعری‌ها، به امکان رزق حرام نظر دهند. توجه تفصیلی به تاریخ اسلام و مسئله قتل عثمان‌بن‌عفان و مستندات تاریخی مفهوم رزق در سده نخستین، می‌تواند علت تاریخی این تفسیر را روشن سازد؛ زیرا در هنگام محاجه مسلمانان با عثمان‌بن‌عفان، به خاطر تصرف حرامش در ارزاق مسلمانان، به آیه 59 سوره یونس استناد شده است. ولی در زمان حکومت معاویه، با پیدایش فرقه عثمانیه اقدامات مهمی در راستای توجیه خطاهای مسلّم این خلیفه صورت گرفته است. همین موضوع سبب پیدایش تفسیر کلامی دامنه‌داری از مسئله رزق حلال و حرام در تفاسیر نیز شده است. اشاعره قایل به امکان این رزق هستند و شیعه و معتزله قایل به عدم امکان هستند. هر دو گروه نیز قول خود را مستند به مفهوم لغوی واژه رزق کرده‌اند. اشاعره رزق را به «کل ما انتفع به من الحیوان» و شیعه به‌معنای «کل ما انتفع به الحیوان و لا مانع له من المحذور» گرفته‌اند. درحالی‌که هیچ‌کدام از دو معنای یاد شده، معنای ریشه‌ای و دقیق واژه رزق نیست.

برای رهایی ازاین پیش‌فرض‌ها، از دو ابزار ریشه‌شناسی و معناشناسی در واژه رزق بهره برده شد. واژه معادل رزق در کتاب مقدس، واژه رقة، به‌معنای هدیه و بخشش از روی احسان و شفقت است. واژگان هم‌ریشة رزق، مانند زقّ، به‌معنای پرنده‌ای که با نوک به جوجه خود غذا می‌دهد. و واژه رقّ به‌معنای رحمت و دلسوزی را نشان می‌دهد. یکی از مفاهیم ریشه‌ای در واژه رزق، مفهوم احسان و دلسوزی است. چیزی که هیچ‌کدام از مفسران در فهم واژه رزق به آن دقت نکرده‌اند. تبیین اجمالی حوزه معنایی رزق در قرآن کریم، نشان می‌دهد، رزق نوعی از هدیه است که خداوند به بندگان خود، با شرایط و ویژگی‌های خاص هدیه، عطا می‌کند. حال اگر مسئله امکان رزق حرام به‌عنوان پرسشی مطرح شود، پاسخ آن است که این خطا در تفسیر متکلمان، از ناحیه عدم ارایه مفهوم دقیقی از واژه رزق به وجود آمده است.

بنابراین، به دو دلیل نمی‌توان رزق را شامل مال حرام دانست. نخست آنکه، به گفتة خود اشعریون، رزق هرآن‌چیزی است که مورد انتفاع واقع شود، و بی‌تردید مال حرام نفعی ندارد؛ بلکه ضرر مهمی دارد و آن خسران حقیقی و عذاب آخرت است.

دوم آنکه، رزق باید ازروی رحمت و دلسوزی داده شود. رزق، ازروی فضل و رحمت خداوند است؛ مالی است که سبب رشد جسمانی و هدایت انسان می‌گردد. این درحالی است ‌که نمی‌توان مال حرام را از روی دلسوزی به کسی عطا کرد.

تقابل معنایی رزق با متاعی که که کفار از آن بهره‌مند می‌شوند، در آیة 131 سورة طه، می‌تواند نشانگر آن باشد به این معنا که رزق نمی‌تواند مال حرام باشد. این آیه به‌عنوان یک استدلال زبانی، می‌تواند پس از این، در این موضوع مستند مفسران قرار گیرد. همچنین روشن شد، مفسران اشعری در استناد به آیه 6 سوره هود، در بحث امکان رزق حرام، سیاق آیات پیشین و پسین را در نظر نگرفته‌اند. این آیه نشانگر، وجود قابلیت دریافت رزق در همه انسان‌هاست که با نوع عملکرد خود می‌توانند از رزق بهره‌مند، یا محروم باشند. بنابراین، می‌توان گفت، با استفاده از ابزارهای دانش زبان‌شناسی می‌توان تا حد زیادی از تأثیر پیش‌فرض‌های کلامی در تفسیر جلوگیری کرد.


 

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Comparative Efficacy of Kalami and Rhetorical Exegesis in Understanding Aliment

نویسندگان [English]

  • bibi zeinab hosseini 1
  • alireza fazeli 2
  • seyyed rooholah moosavi pooya 3
1 Assistant Professor, Department of the Quran and Hadith Sciences, Yasouj University
2 Assistant Professor, Department of the Quran and Hadith Sciences, Yasouj University
3 M.A. Graduate in the Quran and Hadith
چکیده [English]

Consciously or unconsciously, Shi’ite, Mo’tazila, and ‘Ashari commentators have consistently been affected by their own Kalami presumption during the exegetic history of the Noble Quran.  One of the issues in this regard is the possibility or impossibility of Haram aliment. In order to investigate this exegetic subject, first historical origins on how it entered the Quranic exegesis should be illuminated through historical study. Then, we should achieve a new and valid understanding of this term using linguistic devices such as etymology and semantics.
The study of the history of Islam indicates that unlawful withholding of Muslims’ property especially public aliment by Othman ibn Affan is one of the most important causes which led to his killing. In the 2nd century A.H., this issue turned to a serious Kalami argument between Shi’ite and ‘Ash’ari denominations. In that historical period, it has been attempted to justify the unlawful withholding of Muslim’s property by the third Caliph using justification such as justice of Sahabe (companions), determinism, and references to the Quran. The etymological and semantic study of the term “aliment” shows that none of the exegetic and terminological books have surveyed the origin of this term because they were affected by the above mentioned serious argument. The etymology of “aliment” reveals that benevolence and mercy are key concepts in this term. The semantic investigation of “aliment” shows that this term in the Noble Quran means giving gift and it cannot be applied for Haram property. Using this method, represents new and valid evidence from the Noble Quran rejecting the possibility of Haram aliment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Haram (unlawful) aliment
  • Othman ibn Affan
  • etymology
  • semantics

مراجع

  1. منابع

     

    1. قرآن کریم.
    2. کتاب مقدس.
    3. آلوسی، شهاب‌الدین؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415.
    4. ابن‌اثیر، عزالدین؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار الصادر، 1966.
    5. ابن‌اعثم کوفی، احمد بن أعثم؛ مقتل الحسین؛ تهران: انتشارات آموزش و پرورش، 1372.
    6. ــــــــــــــــــــــــــ؛ الفتوح؛ بیروت: دارالاضواء، 1411.
    7. ابن‌جزری، شمس‌الدین محمدبن‌محمد؛ التسهیل لعلوم التنزیل؛ بیروت: دار ارقم، 1416.
    8. ابن‌حزم؛ المحلی؛ بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
    9. ابن‌شبه، عمر‌بن‌شبه؛ تاریخ المدینه؛ جده: بی‌نا، 1399.
    10. ابن‌طاهر، عبدالقاهربن‌طاهر؛ الفرق بین الفرق؛ بیروت: دارالمعرفه، 1997.
    11. ابن‌عابدین، محمد أمین؛ ‌حاشیه رد المجاز؛ بیروت: ‌مکتبه البحوث و الدراسات، 1415.
    12. ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن؛ تاریخ دمشق؛ بیروت: دار الفکر، 1415.
    13. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد؛ معجم مقائیس اللغه؛ بیروت: مطبعه الاعلام الاسلامی، ١۴٠۴ق.
    14. ابن‌کثیر، اسماعیل بن کثیر؛ تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دارالمعرفه، 1992.
    15. ابن‌درید ازدی، ابوبکر محمد‌بن‌حسن؛ جمهره اللغه؛ بی‌جا: مجمع البحوث الاسلامیه، ١۴٢١ ق.
    16. احمد‌بن‌حنبل، احمدبن‌محمد؛ مسند احمد‌بن‌حنبل؛ بیروت: مؤسسه الرساله، 2001.
    17. ازدی، عبدالله‌بن‌محمد؛ کتاب الماء؛ تهران: دانشکده علوم پزشکی، 1387.
    18. ازهری، ابومنصور محمد‌بن‌احمد؛ تهذیب اللغه؛ تحقیق عبدالسلام هارون؛ قاهره: دارالمصریه، بی‌تا.
    19. اسحاق ابن راهویه؛ مسند اسحاق‌بن‌راهویه؛ مدینه: مکتبه الایمان، 1412.
    20. اشعری، ابوالحسن؛ مقالات الاسلامیین؛ آلمان: فرانس‌شتاینر، 1400.
    21. انصاری، محمدحسین؛ المکاسب؛ قم: مؤسسة الهادی، 1417ه.
    22. بخاری، ابوعبدالله محمد‌بن‌اسماعیل؛ الجامع الصحیح؛ دمشق: دارطوق النجاه، ١۴٢٢ ق.
    23. بدرالعینی، محمودبن‌احمد؛ عمده القاری فی شرح صحیح البخاری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    24. بلاذری، احمد‌بن‌یحیی؛ انساب الاشراف؛ بیروت: دار الفکر، 1417.
    25. بیاتی، جعفر؛ الاخلاق الحسینیه؛ قم: منشورات انوار الهدی، 1418ه.
    26. بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی؛ بیروت: بی‌نا، بی‌تا.
    27. بیهقی،ابوالفضل؛ السنن الکبری؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1424.
    28. پاکتچی، احمد؛ «درآمدی بر استفاده از روش‌های معناشناسی در مطالعات قرآنی»؛ پژوهش دینی، ش18، سال 1388.
    29. تمیمی، ابوالعرب، المحن؛ ریاض: دارالعلوم، 1404.
    30. جاسم صکبان، علی؛ «العطاء و الرزق فی صدر الاسلام»؛ مجله کلیه البنات للتربیه، ش 20، 2009.
    31. جفری، آرتور؛ واژه‌های دخیل در قرآن مجید؛ ترجمه فریدون بدره‌ای؛ تهران: انتشارات توس، 1959.
    32. جوهری، اسماعیل‌بن‌حمّاد؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ بیروت: دارالعلم، ١۴٠٧.
    33. حسینی، بی‌بی‌زینب؛ «رهیافتی زبان‌شناسانه به‌موضوع مس شیطانی»، آموزه‌های قرآنی، ش24، 1395.
    34. حلبی، ابوالصلاح؛ تقریب المعارف؛ قم: انتشارات الهادی، 1404.
    35. حموده، اسماء عبدالرحیم؛ سنه‌الله فی تقدیر الارزاق؛ فلسطین: النجاح الوطنی، 2010.
    36. حمیری، نشوان‌بن‌سعید؛ شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، تحقیق حسین‌بن‌العمری، بیروت، عالم الکتاب، بی‌تا.
    37. حنفی، حسن؛ من العقیده الی الثوره؛ قاهره: مکتبه مدبولی، بی‌تا.
    38. حیدری، سید کمال؛ «فی عقیده نظریه عداله الصحابه»؛ میقات حج، ش 38، 1433.
    39. خفیف، محمود؛ «قتل عثمان‌بن‌عفان»؛ ‌المقتطف، ج87، 1354؛ صص 1977-1979
    40. خوانساری، سید احمد؛ جامع المدارک؛ تهران: مکتبه الصدوق، 1405.
    41. دامغانی، حسین محمد؛ الوجوه و النظائر؛ دمشق: دار العراب، 2012.
    42. دروزه، محمدعزت؛ التفسیر الحدیث؛ قاهره: دارالغرب الاسلامی، 2000.
    43. دینوری؛ الامامه و السیاسه؛ بیروت: مؤسسه الحلبی، بی‌تا.
    1. زمخشری، محمد بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407.
    2. سبحانی، جعفر؛ ‌الالهیات؛ قم: ‌مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، 1412.
    3. سجستانی، ابن‌ابی‌داوود؛ المصاحف؛ قاهره: نشر الفاروق، 2003.
    4. سیوطی، عبدالرحمن ابی‌بکر؛ در المنثور؛ قم: آیت‌الله مرعشی، 1404.
    5. شاطبی، ابو اسحاق؛ الاعتصام؛ بیروت: دارالمعرفه، 1420.
    6. شاکری، حسین؛ الاعلام من الصحابه و التابعین؛ بی‌جا: بی‌نا، 1418.
    7. شروانی؛ ‌حواشی شروانی؛ ‌بیروت: دار إحیاء التراث، بی‌تا.
    8. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم؛ نهایه الاقدام فی علم الکلام؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1425.
    9. شوقی ضیف، «الحقیقه و التاریخ حول الفتنه الکبری»؛ الرساله، ش763، 1367.
    10. شیبانی، ضحاک بن مخلد؛ الآحاد و المثانی؛ بیروت: دارالدرایه، 1411.
    11. صنعانی، عبدالرزاق؛ المصنف؛ بیروت: المکتب الاسلامی، 1403.
    12. طائی، نجاح؛ ‌نظریات الخلیفه عثمان‌بن‌عفان؛ ‌بیروت: بی‌نا، 2003.
    13. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: جامعه مدرسین، ١۴١٧.
    14. طبری، محمد‌بن‌جریر؛ جامع البیان عن تأویل آیات القرآن؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، ١۴٢٢ ق.
    15. طه حسین؛ الفتنه الکبری؛ مصر: دارالمعارف، 1119.
    16. طوسی، محمد‌بن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    17. عطیه، حمد؛ بعض المسائل العقیده من منظور الحدیث الشریف النبوی، الاجل، الرزق؛ دمشق: کلیه الشریعه والداراسات الاسلامیه والقانون، بی‌تا.
    18. علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف؛ منتهی المطلب؛ مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1414.
    19. علم الهدی، سید مرتضی؛ الشافی فی الامامه؛ قم: مؤسسه اسماعیلیان، بی‌تا.
    20. علی، صالح؛ «الحمی فی القرن الاول الهجری»؛ العرب، ش 7، 1389.
    21. فخرالدین رازی، محمد‌بن‌عمر؛ التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ١۴٢٠.
    22. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد؛ کتاب العین؛ قم: دارالهجره، ١۴١٠.
    23. فروغی، نعمت‌الله؛ «هدیه در سنت و سیره»، فرهنگ کوثر، ش 54، 1382.
    24. فهمی حجازی، محمد؛ زبان‌شناسی‌عربی؛ ترجمة سیدحسین‌سیدی؛ تهران: سمت، 1379.
    25. فولادگر، محمد؛ «رزق و رزاق از دیدگاه قرآن»؛ کوثر، ش 10، 1382.
    26. فیرلین، فیر بروج؛ القاموس الموسوعی لعهدین؛ مصر: مکتبه دارالکتب، 2007.
    27. قرطبی، ابوعبدالله محمد‌بن‌احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، ١٣۶۴.
    28. قوجمان، یخزقیل، دیکشنری عبری ـ عربی؛ بی‌جا: مکتبه المحتسب، 1970.
    29. کراجکی، محمد بن علی؛ التعجب من اغلاط العامه؛ ، قم: دار الغدیر ، بی‌تا.
    30. کردی، عبدالحمید؛ «مفهوم الرزق بین المعتزله و اهل السنه و علاقته بالقدر»، علوم الشریعه و القانون، ج32، ش1، 2005.
    31. کرون، پاتریشا؛ «عثمانیه، ترجمه مهدی فرمانیان»؛ پژوهش‌نامه حکمت اسلامی، ش 13، 1384.
    32. مادرینی، اکرم؛ الرزق فی القرآن الکریم؛ دمشق: جامعه دمشق، 2012.
    33. مبارکفودی ،صفی الرحمن؛ تحفه الاحوذی؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1990.
    34. متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام؛ کنز العمال؛ بیروت: مؤسسه الرساله، 1409.
    35. مجلسی، محمدباقر‌بن‌محمدتقی؛ بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: مؤسسه وفا،1440.
    36. محمد، حسین هیکل؛ بین الخلافه والملک؛ بیروت: دارالمعارف، 1119.
    37. مدرسی طباطبایی، محمدحسین؛ میراث مکتوب شیعه؛ تهران: نشر اساطیر، 1386.
    38. مزراحی، فیلیکس؛ قاموس عبری عربی؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    39. مزی، جمال‌الدین؛ تهذیب الکمال؛ بیروت: مؤسسه ‌الرساله، 1413.
    40. مصری، ابن‌نجیم؛ البحر الرائق؛ ‌بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ه.
    41. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏، 1360.
    42. مطرازی، ناصر؛ المغرب فی ترتیب المعرب؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    43. معتزلی، قاضی ابوالحسن عبدالجبار‌بن‌احمد همذانی؛ تنزیه القرآن عن المطاعن؛ بیروت: دارالنهضه، بی‌تا.
    44. معموری، علی؛ «دانش زبان‌شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی»؛ قرآن و علم، ش 1، 1386.
    45. مقدسی، ابو عبدالله؛ أحسن التقاسیم؛  قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ه.
    46. موسی، جلال احمد؛ نشأه الاشعریه و تطورها؛ بیروت، دار الکتب اللبنانی، 1392.
    47. نریسیان، امیلیا، «اصل لفظه الرزق»؛ مجله ‌لغه العرب، ش 8، 1290.
    48. نقی‌زاده، حسن؛ «بررسی مصداق دابه الارض»؛ علوم حدیث، ش53، 1388.
    49. نووى جاوى، محمد‌بن‌عمر؛ مراح لبید لکشف معنى القرآن‌المجید؛ بیروت: دارالکتب العلمیه‏، 1417.
    50. نیکزاد، عباس؛ عدالت صحابه در ترازوی تحقیق؛ رواق اندیشه، ش 28، صص 23-44، 1383.
    51. یعقوب، ‌سعید؛ «قرائت فی کتاب نظریه عداله الصحابه»؛ المنهاج، ش 2، 1375.
    52. Dictionnaire Syriaque-Feançais:Syriac-English Dictionary, Beyrouth, Dar el-Machreq, 2002
    53. Michaelis, Joannes David, Lexicon Syriacvm, Pars Prima,1791.

     

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image
پژوهش های تفسیر تطبیقی
دوره 4، شماره 1 - شماره پیاپی 7
فروردین 1397
صفحه 263-288

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار