بررسی تطبیقی آرای مفسران در تبیین مفهوم ضلالت در آیۀ «وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدى»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران و پژوهشگر پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع)

2 2. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه(س) قم

چکیده

قرآن در بیان برخی از قضایا، شیوه‌ای ممتاز و یگانه را در پیش گرفته ا‌ست؛ یکی از این آیه‌های قرآن، آیۀ هفتم از سورۀ مبارکۀ «الضحی» است. واژۀ «ضالّ» که در این آیه، اسم فاعل از مصدر «ضلالت» محسوب شده و به شخص پیامبرJ بازمی‌گردد، نیازمند بازشناسی دقیق‌تری است. پژوهش حاضر، همزمان تحلیل مفهومی و انتسابی «ضلالت» را در این آیه دنبال می‌کند و مهم‌ترین نظرهای فریقین را به دو دسته تقسیم می‌نماید. دستۀ نخست، انتساب «ضلالت» را به شخص پیامبرJ متوجه دانسته و ازاین‌رهگذر وجوه متعددی برای توجیه مفهوم «ضلالت نبی» بیان کرده‌اند. در دستۀ دوم، «ضلالت» در معانی مختلف آن، با توجیهات عمدتاً ادبی به قوم نبی اکرمJ متوجه شده است. هر دو دسته از دیدگاه‌ها، نقاط ضعفی به همراه دارند که ابهام‌های مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات و معنای دقیق هدایت در مقابل ضلالت، به‌خوبی پاسخ نمی‌گویند. این تحقیق به دیدگاه برگزیده‌ای دست‌یافت که ازطریق بهره‌مندی از تفسیر قرآن‌به‌قرآن، تناسب با ظواهر و سیاق آیات و هماهنگی با مبانی کلامی در حوزۀ عصمت نبوی تقویت می‌گردد. نتایج به‌دست آمده می‌تواند در مطالعات قرآنی و پژوهش‌های تفسیری و کلامی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

تاریخ ارسال: 24/02/97   |   تاریخ پذیرش: 03/09/97

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

1. آیۀ کریمۀ «وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدى» (ضحی: 7) به دلیل در بر داشتن ابعاد مختلف کلامی، ادبی، تفسیری و ...، مناقشات و مباحث فراوان و بعضاً متعارضی را میان دانشمندان و مفسران فریقین پیرامون خود برانگیخته است. در این میان، ناصواب بودن برخی وجوه بیان شده روشن‌ است و برخی دیگر نیازمند تحلیل و تبیین بیشتر. برخی نظرها  درباره ضلالت در این آیه، به‌معنای لغوی «ضالّ» بازمی‌گردد که بررسی دقیق‌تر واژه به تأیید یا رد آنها می‌انجامد.

2. در میان دیدگاه‌های مطرح شده دربارۀ آیۀ شریفه، برخی «ضلالت» را بر اساس فحوای ظاهری آیه، به پیامبر نسبت داده و به توجیه معنای آن پرداخته‌اند. غالب این وجوه از استدلال معتبری برخوردار نیستند و صرفاً بر مبنای گمان قائلان شکل گرفته‌اند و برخلاف مبانی قرآنی و اعتقادی می‌باشند. به فراخور مجال مقاله، نقد و نظرهایی نیز به صورت اجمالی بر آنها وارد شد.

3. دیدگاه‌هایی که پیرامون آیۀ هفتم سورۀ ضحی، «ضلالت» را به قوم پیامبر نسبت داده‌اند، توجیهات مختلفی را نیز با خود به همراه دارند. مزیت این دسته از نظرها نسبت به دستۀ نخست، دور بودن از معانی آمیخته با لوازم غیرصحیح کلامی و اعتقادی است؛ چراکه گمراهی و ضلالت را ـ هرچند در معانیِ کم‌عارضه‌‌تر ـ متوجه شخصِ پیامبر نمی‌داند. آنچه این وجوه را کم‌فروغ جلوه می‌دهد، عدم تناسب با ظاهر آیه و سیاق آیات است. از‌سوی دیگر، این دسته از دیدگاه‌ها، دلایل محکمی ندارند و بسیاری از قائلان این وجوه، تبیین آیۀ شریفه را در فضایی مبهم باقی گذاشته و تبیین دقیقی از ضلالت و هدایت منطبق با تفسیر خود ارائه نداده‌اند. علی‌رغم آنکه سومین وجه این دسته (ناشناخته بودن پیامبر نزد قوم خود) از پشتوانۀ روایات معصومان‌علیهم‌السلام برخوردار است؛ اما اکثر مفسران بنا بر دلایلی، از روایات موجود ذیل آیۀ شریفه بهرۀ خاصی در راستای فهم بهتر معنای آیه نبرده‌اند.

4. نظر غالب اهل‌سنت برای پیش از بعثت پیامبر، جواز ارتکاب گناه صغیره و حتی کبیره ـ با وجود شرایطی ـ است. در حالی که در اندیشۀ شیعۀ امامیه، انبیا چه قبل و چه بعد از بعثت، از هرگونه گناه صغیره و کبیره‌ای معصوم و مبرایند.

5. پژوهش حاضر، پس از بررسی و تحلیل وجوه مختلف پیرامون آیه شریفه، به دیدگاه برگزیده‌ای دست یافت که مزیت‌های قابل ملاحظه‌ای نسبت به سایر نظرها داراست. ویژگی‌های این دیدگاه عبارتند از: شکل‌گیری بر پایۀ مبانی تفسیری قرآن‌به‌قرآن و تناسب با فهم ظواهر آیات قرآنی، فاصله نگرفتن از بهره‌مندی از سیاق آیات در تبیین آیه و سازگاری با مبانی اعتقادی و کلامی شیعه و مسائل مرتبط با عصمت نبوی.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on the Commentators’ Views Specifying the Concept of Zalalat (Losing the Way) in the Verse “And He Found You Lost So He Guided You”

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hossein Madani 1
  • Mohsen Rafat 2
1 Ph.D. in the Qur’anic Science and Hadith, University of Tehran, Researcher in in the Research Institute of Islamic Science, Imam Sadeq University | hmadani@ut.ac.ir
2 [2] Assistant Professor, Department of the Qur’anic Science and Hadith, Hazrat Ma’sumeh University
چکیده [English]

The Qur'an has applied noble and unique methods to display some arguments; one of the Qur’anic verses in this regard is the seventh verse of the holy Surah az-Zuha. The term “Zal” in this verse being considered as an active participle noun derived from “Zalalat” refers to Prophet Muhammad (PBUH), and it needs to be more accurately researched. The present study simultaneously pursues the conceptual and attributional analysis of the term "Zalalat" in this verse classifying the most significant Sunni and Shi’ite views into two categories. The first one recognizes the attribution of "Zalalat" to the Prophet Muhammad himself stating several aspects to justify the Prophet being lost (Zalalat-e Nabi). In the second category, “Zalalat”, in its various meanings and with mostly literary justifications, refers to the Prophet’s nation. Both of these viewpoints have some drawbacks not being able to answer the ambiguities and questions raised in the mind of the audience especially when confronted with the surface structure of the verse, its context, and the accurate meaning of guidance versus Zalalat. The current research has achieved a selected viewpoint which can be fostered through the Qur’an to the Qur’an exegesis, coherence with the context of the verses, and coordination with theological principles in the realm of prophetic infallibility. The findings of this article can be applied in the Qur’anic studies and exegetical-theological research.
Received: 14/5/2018   |   Accepted: 26/10/2018

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zalalat (Missing the Way)
  • Surah az-Zuha
  • Zal (Lost)
  • Prophetic Infallibility
  • Divine Guidance

مراجع

قرآن کریم.
1. آل‌یاسین، محمدحسن؛ اصول الدین؛ قم: مؤسسة آل یاسین، 1413ق.
2. _________________؛ معجم النباتات و الزراعة؛ ‌بیروت: دار و مکتبة الهلال، 2001م.
3. ابن‌أبی‌الحدید، عبدالحمیدبن هبةالله؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: منشورات مکتبة آیت‌الله المرعشی،1404ق.
4. ابن‌اثیر، مبارک بن محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر؛ قم: مؤسسة إسماعیلیان، 1364.
5. ابن‌جوزی؛ قرة عیون النواظر فی الوجوه و النظائر فی القرآن الکریم؛ اسکندریه: المعارف، بی‌تا.
6. ابن‌خالویه، حسین‌بن‌احمد؛ إعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم؛ بیروت: دار و مکتبة الهلال، 1988م.
7. ابن‌دُرَید، محمدبن حسن؛ کتاب جمهرة اللغة؛ تحقیق رمزی منیر بعلبکی؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1987م.
8. ابن‌فارس، أحمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
9. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب‏؛ بیروت‏: دار صادر، 1414ق.
10. ابوعذبه، حسن‌بن عبدالمحسن؛ الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة و الماتریدیة؛ حیدر آباد دکن: مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة، 1322ق.
11. اندلسى، أبوحیان محمدبن یوسف؛ البحر المحیط؛ بیروت: دارالفکر، 1420ق.
12. بحرانی، کمال‌الدین بن میثم؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ قم: مکتبة آیةالله المرعشی، 1406ق.
13. بنت الشاطئ، عائشة عبدالرحمن؛ التفسیر البیانی للقرآن الکریم؛ مصر: دارالمعارف، بی‌تا.
14. تفتازانی، مسعود بن عمر؛ شرح عقاید نسفی؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
15. ثابتی، حبیب‌الله؛ جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران؛ یزد: دانشگاه یزد، 1385.
16. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم (ج14، صورت و سیرت انسان در قرآن)؛ تنظیم غلامعلی امین‌دین؛ قم: اسرا، 1379.
17. حسینی کفوی، ابوالبقاء ایّوب‌بن موسی؛ الکلّیّات (معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة)؛ تحقیق عدنان درویش و محمد المصری؛ بیروت: مؤسسة الرسالة، 1413ق.
18. حیری نیشابوری، اسماعیل‌بن‌أحمد الضّریر؛ وجوه القرآن الکریم؛ تحقیق فاطمة یوسف الخِیَمِی؛ دمشق: دارالسّقا، 1996م.
19. رازی، محمد‌ بن ابی‌بکربن عبدالقادر؛ مسائل الرازی من غرائب آی التنزیل؛ قم: مکتب نشر الکتاب، 1404ق.
20. راغب اصفهانى، حسین‌بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دمشق و بیروت: دارالقلم‏ و الدار الشامیة، 1412ق.
21. زبیدی حنفی، محب‌الدین محمد مرتضی؛ تاج العروس من جواهر القاموس؛ بیروت: دارالفکر، 1414ق.
22. زجّاج، إبراهیم بن السّرِی؛ معانی القرآن و إعرابه؛ بیروت: عالم الکتب، 1408ق.
23. زیدبن علی‌بن الحسین، [المنسوب الی زید]؛ تفسیر غریب القرآن؛ تحقیق محمدجواد الحسینی الجلالی؛ قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1418ق.
24. رضی، سید محمد بن حسین؛ نهج‌البلاغة؛ تحقیق صبحی صالح؛ قم: هجرت، 1414ق.
25. سید قطب (سید بن قطب شاذلی)؛ فی‌ظلال القرآن؛ بیروت و قاهره: دارالشروق، 1412ق.
26. سیوطی، جلال‌الدین؛ الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404ق.
27. شهیدى، سیدجعفر؛ ترجمۀ نهج البلاغة؛ تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1378.
28. صدوق، محمدبن‌علی (ابن بابویه)؛ علل الشرائع؛ قم: مکتبة الداورى، (اوفست عن نجف: مکتبة الحیدریة)، 1386ق.
29. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ عیون أخبار الرضا؛ تهران: جهان، 1378ق.
30. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ معانی الأخبار؛ قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1361.
31. طباطبائى، سیدمحمدحسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ قم: جماعة المدرسین، 1417ق.
32. طبرسی، احمدبن‌على؛ الإحتجاج؛ مشهد: نشر مرتضى، 1403ق، (اوفست عن بیروت: جواد)، 1401ق.
33. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان لعلوم القرآن؛ تهران: ناصر خسرو،1372.
34. عاملی، سیدجعفر مرتضی؛ الصحیح من سیرة النبی الأعظم؛ قم: دارالحدیث، 1426ق.
35. _____________________؛ سیرۀ صحیح پیامبر اعظم، ترجمه: محمد سپهری؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1391.
36. علم الهدى، على‌بن حسین (سید مرتضی)؛ تنزیه الأنبیاء؛ قم: الشریف الرضی، 1377.
37. فخررازی، فخرالدین محمدبن عمر؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
38. ــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ الأربعین فی اصول الدین؛ قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة، 1986م.
39. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ کتاب المحصل؛ اردن ـ عمان: دارالرازی، 1411ق.
40. فراء، یحیی بن زیاد؛ معانی القرآن؛ مصر: دارالمصریة، 1980م.
41. فرات الکوفی، أبوالقاسم؛ تفسیر فرات الکوفی؛ تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، 1410ق.
42. فراهیدی، خلیل بن أحمد؛ کتاب العین؛ قم: دارالهجرة، 1410ق.
43. فیومى، أحمدبن محمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر؛ قم: دارالهجرة، 1414ق.
44. قرائتى، محسن؛ تفسیر نور؛ تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، 1383.
45. قرطبی، محمدبن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1364.
46. قمى، على‌بن ابراهیم؛ تفسیر القمی؛ قم: دارالکتاب، 1404ق.
47. کاشف الغطاء، محمدحسین؛ پژوهشى دربارة انجیل و مسیح؛ ترجمه سیدهادى خسروشاهى‏، قم: بوستان کتاب، 1390.
48. کرمانی، محمودبن حمزة؛ غرائب التفسیر و عجائب التأویل؛ جده: دارالقبلة، 1408ق.
49. کلینی، محمدبن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1365.
50. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار؛ العلامة بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404ق.
51. مدنی، محمدحسین؛ «غریب القرآن ابان بن تغلب»، تفسیر اهل‌بیت(ع)، ش1، ص142ـ176، 1392.
52. مدنی شیرازی، سیدعلى خان؛ ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1409ق.
53. مفید، محمدبن‌محمدبن نعمان؛ اوائل المقالات؛ تحقیق إبراهیم أنصاری؛ بیروت: دارالمفید، 1414ق.
54. نجاریان، محمدرضا؛ «کاوش در مجاز عقلی»، فصلنامۀ علمی - پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی؛ ش3، ص95ـ115، 1385.
55. نیشابوری، محمودبن‌ابی‌الحسن؛ ایجاز البیان عن معانی القرآن؛ تحقیق حنیف‌بن‌حسن القاسمی؛ بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1995م.
56. نیشابورى، حسن‌بن محمد؛ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416ق.
57. هاشمی، احمد؛ جواهر البلاغة؛ قم: مؤسسة الصادق للطباعة و النشر، 1384.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار