بازیابی مفهوم و قلمرو نسخ در تفاسیر تبیان و مفاتیح الغیب

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث 'دانشگاه کاشان

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث / پردیس فارابی دانشگاه تهران

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث دانشگاه کاشان

چکیده

موافقانِ وقوعِ نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می‌دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفانِ نسخ معتقدند، کتابِ خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می‌شود. فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری‌اند اما با توجه به رویکرد عقل‌گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه‌های خاصی‌اند. مواجهۀ با نسخ از سوی این دو مفسر به ویژه با مد نظر قراردادن انگارۀ فردی مانند ابومسلم اصفهانی _ به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ_در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمۀ تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می‌شمرد، اما فخر رازی همراه با ذکر اقوال دربارۀ نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه‌ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن فخر غیر قابل انتظار می‌نماید. فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره‌ای موارد، در حوزۀ نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Reanalysis of the Concept and Domain of Abrogation in Tebyan and Mafatih Al-Qayb Commentaries

نویسندگان [English]

  • Mohsen Qhasempoor 1
  • Mohammad Ali Mahdawirad 2
  • Fatimah Haji Akbari 3
1 Corresponding author, Associate professor of Kashan University, ghasempour@hashanu.ac.ir
2 Associate professor of Tehran University, Qom Farabi Campus, mahdavirad@ut.ac.ir
3 PhD graduate of Kashan University, Fateme.hajiakbari@grad.kashanu.ac.ir
چکیده [English]

Proponents of the occurrence of abrogation in the holy Quran believe that the abrogator and abrogated are among Divine commands which are carried out by God due to His knowledge of His servants' best interest. On the contrary, opponents of abrogation hold that God's Book is an all-comprehensive and everlasting command with no contradiction and falsehood. In fact, they believe that abrogation is a kind of deficit in God's knowledge and a defect. Although Fakhr Razi and Sheikh Tusi have two distinct theological views, they have certain views about abrogation, given their rationalistic approach to exegesis. Their views about abrogation are worth of studying, given Abu Muslim Isfahani's view on commentary issues, who is the most prominent Muslim Scholar denying abrogation. In the introduction of his Tebyan commentary, Sheikh Tusi elaborates on abrogation and its three types, and regards them true, while Fakhr Razi mentions different views about the occurrence of abrogation in some Quranic verses, pays particular attention to Mu'tazilite Abu Muslim Isfahani's views, and regards most of them as correct, which is unexpected as he is an Ash'arite. It seems that Fakhr Razi has tendency towards his views in terms of abrogation. Sheikh Tusi also has a view about some instances of abrogation, which is different from those of other Shia scholars.

 

کلیدواژه‌ها [English]

  • abrogation
  • comparative study
  • Al-Tebyan fi Tafsir Al-Quran
  • Mafatih Al-Qayb

اصل مقاله

. نتیجه گیری

1.   فخر رازی اهتمام ویژه‌ای نسبت به گزارش دیدگاه ابومسلم در نپذیرفتن نسخ آیات مختلف دارد و در اغلب موارد دیدگاه ابومسلم را شایسته می‌داند. طرفه آن‌که یکی اشعری و دیگری معتزلی است و جالب آنکه معتزلی به اشعری گرایش پیدا کرده است. در حالی که این اهتمام ویژه به ذکر آراء ابومسلم ـ با وجود آنکه شیخ طوسی در مقدمۀ تفسیرش او را ستوده ـ دیده نمی‌شود.

2.   فخر رازی نسخ در آیات قرآنی را پذیرفته؛ اما صراحتاً اعلام می‌دارد تا زمانی که حجت و دلیل قوی برای منسوخ دانستن آیه‌ای وجود نداشته باشد، از منسوخ دانستن آن پرهیز شود. همو عده‌ای از مفسران را که شیفتۀ زیاده‌انگاری نسخ در قرآن هستند، مذمت می‌کند.

3.   شیخ طوسی از نظر امکان عقلی جواز هر سه نوع نسخ رأی داده، حال آنکه در وقوع، فقط نسخ حکم را به تنهایی پذیرفته است. به فرض که این قول درست باشد که شیخ در باب نسخ تلاوت قولی را مطرح کرده و نظر خود او بوده، این در مقام ثبوت است، نه اثبات؛ زیرا با توجه به تصریحات خود شیخ طوسی و مبنای حدیث‌شناسانۀ او این نوع نسخ که قبول آن مستلزم قول به تحریف است، واقع نگردیده است.

4.   بررسی دقیق نظرهای شیخ طوسی نشانگر آن است که وی میان امکان و وقوع نسخ تمایز قائل بوده‌ است. برای نمونه، شیخ طوسی نسخ قرآن با سنت را جایز شمرده، اما به نظر وی واقع نگردیده است. در مقابل، فخررازی معتقد است، نسخ قرآن با سنت هم جایز است و هم واقع شده است.

5.   به نظر می‌رسد، در میان دیدگاه‌های سه‌گانه رفع، خطاب و بیان، امام فخر و شیخ طوسی را می‌توان در گروه طرفداران دیدگاه خطاب قرار داد.

6.   هر دو مفسر نسخ را در اخبار جایز دانسته و نسخ قرآن با خبر واحد را نپذیرفته‌اند.

7.   شیخ طوسی نسخ چیزی قبل از وقت انجام آن را صحیح نمی‌داند؛ در حالی که امام فخر آن را جایز می‌داند.

8.   فخر رازی به وجود نسخ تلاوت به تنهایی اعتراف دارد؛ حال آنکه شیخ طوسی روایات وارده در این نوع نسخ را اخبار متظافر می‌داند.

9.   دو مفسر در عدم پذیرش نسخ آیۀ 199 اعراف ـ معروف به اعراض از جاهلین که گفته شده، با آیۀ سیف منسوخ شده است ـ دیدگاه مشترک دارند. شیخ طوسی معتقد است، نسخ نیاز به دلیل دارد و در اینجا دلیلی وجود ندارد. فخر رازی بیان می‌کند، مفسران به زیادشماری ناسخ و منسوخ شیفته‌اند؛ بدون اینکه ضرورتی وجود داشته باشد.

10. اختلاف نظر دو مفسر در پذیرش نسخ برخی آیات از این قرار است:

  شیخ طوسی وقوع نسخ در آیۀ 240بقره را پذیرفته؛ اما امام فخر ضمن ترجیح قول ابومسلم نسخ را نپذیرفته است.

  شیخ طوسی نسخ آیۀ حبس فاحشه (آیۀ 15 نساء) را پذیرفته؛ اما امام فخر به پیروی از ابومسلم آیه را منسوخ ندانسته است.

  شیخ طوسی آیۀ 66 انفال را منسوخ می‌داند؛ حال آنکه امام فخر به پیروی از ابومسلم آن‌ را نمی‌پذیرد.

  شیخ طوسی آیۀ 12مجادله معروف به صدقۀ نجوی را منسوخ می‌داند؛ در حالی‌که امام فخر به پیروی از ابومسلم آیه را غیر منسوخ می شمارد.

  شیخ طوسی به دلیل عدم تحقق شرایط نسخ آیۀ 2و3 مزمل را منسوخ نمی‌داند؛ ولی امام فخر آن‌ را منسوخ می‌شمرد.

مراجع

  1. قرآن کریم.
  2. ابن‌حجر عسقلانی، احمد‌بن‌علی (1422ق)، لسان المیزان، تحقیق: محمد عبدالرحمن مرعشلی، چاپ دوم، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
  3. ابن‌حزم اندلسی، عبدالله‌محمد‌بن‌احمد (1406ق)، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، عبدالغفار‌سلیمان البغدادی، لبنان: دارالکتب العلمیة.
  4. ابن‌خلکان (1397ق)، وفیات الاعیان و ابناء الزمان، محقق: احسان عباس، بیروت، دار صادر.
  5. ابن‌فارس، ابوالحسن بن احمد (1419ق)، مقاییس اللغة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
  6. ابوزهرة، محمد(بی تا)، الشافعی، حیاته و عصره و آراء فقهیه، مصر، دارالفکر العربی.
  7. بحرانی، شهاب الدین احمد، معروف به ابن المتوج(1344ق)، شرح کتاب الناسخ و المنسوخ، شرح از عبد‌‌‌‌‌الجلیل الحسنی القاری، با تصحیح و ترجمۀ محمد جعفر اسلامی، دانشگاه تهران.
  8. بصری، ابوالحسین(بی تا)، المعتمد فی اصول الفقه، تحقیق خلیل المیسی، دارالکتب العلمیة، بیروت.
  9. جوهری، ابی نصر اسماعیل بن حماد (1419ق)، الصحاح، بیروت، دارلاحیاء التراث.
  10. حافظیان بابلی، ابوالفضل(1382ق)، رسائل فی درایة الحدیث، چاپ اول، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر.
  11. خرمشاهی، بهاء الدین(1365ش)، تفسیر کبیر یا مفاتیح الغیب، معارف، شمارۀ 1.
  12. خوانساری، محمد باقر(بی تا)، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، چاپ مهر استوار قم.
  13. رازی، احمد بن علی(1412ق)، اصول الفقه المسمی بالفصول فی الأصول، عجل جاسم التشمی، طبعة الکویت.
  14. رازی، فخرالدین(1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دارالحیاء التراث العربی.
  15. رازی، فخرالدین، المحصول(1412ق)، تحقیق طه جابر فیاض العلوانی، بیروت، چاپ الرسالة.
  16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد(1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، دمشق دار القلم.
  17. زبیدی، محب الدین(1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر.
  18. زرقانی، محمد عبدالعظیم(1427ق)، مناهل العرفان، مصر، دارالسلام، دوم.
  19. زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله(1427ق)، البرهان فی علوم القرآن، چاپ اول، ریاض، دارالحضارة للنشر و التوزیع.
  20. زیدی، بی‌تاکاصد یاسر(1425ق)، منهج الشیخ ابی جعفر ابی جعفر الطوسی فی تفسیر القرآن الکریم، بغداد، بیت الحکمة.
  21. سبکی، تاج الدین ابی نصر عبد الوهاب بن علی بن عبد الکافی(1420ق)، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق: مصطفی عبدالقادر احمد عطا، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
  22. سیوطی، جلال الدین (بی تا)، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة.
  23. شاطبی، ابراهیم بن موسی (1415ق)، الموافقات فی اصول الشریعة، چاپ اول، بیروت، دارالمعرفة.
  24. صبحی صالح (1990م)، مباحث فی علوم القران، بیروت، دارالعلم للملایین، هفدهم.
  25. طوسی، محمدبن حسن (1417ق)، عدة الاصول، تحقیق محمدرضا الانصاری القمی، قم، چاپ اول.
  26. طوسی، محمد‌بن‌حسن (بی تا)، التبیان فی التفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی.
  27. عتر، نورالدین (1414ق)، علوم القرآن الکریم، دمشق، الصباح.
  28. عسگری، سید مرتضی (1416ق)، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران، مجمع العلمی الاسلامی
  29. فخاری، سعید (1389ش)، محکم و متشابه و نسخ و قرائات از دیدگاه آیت الله معرفت، تهران، هستی نما.
  30. فراهیدی، الخلیل بن احمد(1408ق)، العین، بیروت، اعلمی.
  31. مصطفوی، حسن (1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران‏، بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏.
  32. مصطفى زید(1408ق)، النسخ القرآن الکریم، چاپ دوم، دار الوفاء.
  33. معرفت، محمد هادی(1387ش)، التفسیر الاثری الجامع، قم، موسسة التمهید.
  34. معرفت، محمدهادی (1411ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة التمهید.
  35. مولایى نیا همدانى، عزت الله‏(1378ش)، نسخ در قرآن‏، رایزن‏، تهران‏، اوّل.
  36. مهدوی راد، محمد‌‌علی (1386ش)، جایگاه علوم قرآنی در میراث مکتوب تشیع و نقش آیة الله معرفت در آن، الهیات و حقوق، شماره 26.
  37. مهدوی راد، محمدعلی (1388ش)، کرسی نظریه پردازی، نگاهی نو به نسخ با رویکرد نفی آن، موسسۀ فرهنگی فهیم.
  38. نجاشی، احمد بن علی بن احمد(1418ق)، رجال نجاشی، قم، جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  39. نحاس، ابوجعفر(بی تا)، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم و اختلف العلماء فی ذلک، مؤسسة الکتب الثقافیة.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار