Document Type : Academicm and Research
Authors
1 Ph.D. Candidate, Quran and Hadith Sciences Department, Faculty of Islamic Theology and Teachings, University of Qom,
2 Professor, Quran and Hadith Sciences Department, Faculty of Islamic Theology and Teachings, University of Qom
3 Professor, Department of Al-Quran and Al-Hadith, Academy of Islamic StudiesAcademy of Islamic Studies, Universiti Malaya, Kuala Lumpur, Malaysia
Abstract
Keywords
Main Subjects
آیات مربوط به تنقیص موردی و یا انتساب گناه و معصیتی خاص به ساحت پیامبران بزرگ الهی همواره محل بحث و نزاع مفسران بوده است. آیۀ 121 سورۀ طه از زمرۀ همین آیات جنجالی است که در آن، دو فعل «عصیان» و «غوایت» به حضرت آدم (ع) نسبت داده شده است. پرسش اصلی پژوهش پیشرو این است که آیا میتوان افعال «عصیان» و «غوایت» در مورد آدم (ع) را ــ بهرغم عصمت پیامبران ــ بر معانی ظاهری آنها حمل کرد یا ناگزیر بایستی همچون سایر مفسران راه تأویلات پیچیده و گاه ناسازگار با ظاهر آیه را در این باره پیمود؟ این پژوهش به روش تحلیلیــتطبیقی انجام شده و نتیجۀ نهایی آن این است که در آیۀ موردبحث نهتنها قرینۀ صارفۀ متقن و موجهی برای تأویل معانی ظاهری افعال «عصیان» و «غوایت» درمورد آدم (ع) به معانی مورد ادعای برخی مفسران وجود ندارد، بلکه، مؤیدات فراوانی در تعیین معانی ظاهری این افعال بهعنوان مدلول اصلی کلام الهی قابلاستنباط است.
کلیدواژگان: سورۀ طه: 121، عصیان آدم (ع)، غوایت آدم (ع)، عصمت انبیا، گناه نخستین
آیات نقیص موردی و یا انتساب گناه به ساحت پیامبران بزرگ الهی همواره محل بحث و نزاع مفسران بوده است. با بررسی اجمالی نظرات مفسران در موضوعات مشابه، به نظر میرسد که اساساً دو گروه عمده از مفسران در مورد این گونه از آیات با یکدیگر اختلافنظر جدی دارند: گروه اول، با تمسک به عمومات ادلۀ عصمت پیامبران، در کتاب و سنت، و بهرهگیری از پیشفرضهای کلامی، معانی ظاهری این قبیل از آیات را برنتابیده و ناگزیر به تأویل آنها مبادرت ورزیدهاند. گروه دوم، در مقابل، با تمسک به حجیت ظواهر آیات و عدم یافتن قرائن صارفۀ متقن و موجه، ظواهر این قبیل آیات را مقصود اصلی متکلم تلقی نمودهاند. آیۀ 121 سورۀ طه از زمرۀ همین آیات جنجالی است که در آن، دو فعل «عصیان» و «غوایت» به آدم (ع) نسبت داده شده است. پرسش اصلی پژوهش پیشرو این است که آیا میتوان «عصیان» و «غوایت» در مورد آدم (ع) را، بهرغم باور به عصمت پیامبران، بر معانی ظاهری آنها حمل نمود و یا ناگزیر باید همچون سایر مفسران راه تأویلات پیچیده و گاه ناسازگار با ظاهر آیه را پیمود؟
پیشفرض این تحقیق همسانی ابعاد بشری پیامبران الهی (ع) با سایر انسانها در ملازمت و شمول تکالیف و ابتلائات الهی در تمامی دوران حیات پربرکت آن بزرگواران است. دستاورد این تحقیق درک صحیح معانی این قبیل آیات و شناخت واقعبینانهتر ــ به دور از غلو و تقصیر ــ مقامات پیامبران الهی بهعنوان استوانههای هدایت در جهت الگوگیری صحیح از آن بزرگواران است.
در جمعبندی نظرات مفسران ــ در بستر تاریخی ــ چنین به نظر میرسد که در قرون ابتدایی، سادگی، تکیه بر ظواهر آیه و پرهیز از تأویلات پیچیده رویکرد اصلی مفسران، بهویژه مفسران اهلسنت، در تفسیر آیۀ موردبحث بوده است. از قرن پنجم به بعد، با گسترش مکاتب فقهی و کلامی و مناظرات پیروان آنها، بههمراه انسجام یافتن و رواج بیشتر عقاید کلامی مکتب تشیع، تکیه بر اصل عصمت پیامبران و تلاش برای تأویل و سازگار نمودن مدلول آیات با آن، رویکرد بخش عمدهای از مفسران شیعه گردید. همین رویکرد در قرون بعدی نیز توسط سایر مفسران این مذهب، همچون طبرسی و ابوالفتوح رازی، پیگیری و تقویت شد. موضعگیری مفسران شیعه بر نظرات مفسران اهلسنت ــ همچون محیالدین عربی، قرطبی، آلوسی و دیگران نیز بیتأثیر نبود و توجیه عصیان آدم (ع) را به نقیصهای موردی و نسبی را به دنبال داشت. علامه طباطبایی و شاگردان ایشان در قرون معاصر تحتتأثیر روایات اهل بیت (ع)، بهویژه روایت امام رضا (ع) و توجیهات اخباریان، ارشادی بودن نهی الهی را در این باب بهعنوان نظر مرجح خویش پذیرفتهاند. منتقدانی همچون فخررازی، فضلالله، قرائتی و صادقی تهرانی در قرون مختلف به نقد و تبیین پیامدهای نادرست برخی نظرات رایج در بین مفسران و تصحیح آنها همت گماشتهاند. نظر امام خمینی (س) از دید نگارنده، نظری جامع، منطبق بر ظواهر و بواطن کلام الهی و در عین حال توأم با آزاداندیشی و ژرفنگری است.
با جمعبندی کلی مباحث لغوی، ادبی، تطبیقی، روایی، عقلی و عرفانی در تفسیر آیه موردبحث، مشخص میشود که نهتنها قرینۀ صارفۀ متقن و موجهی برای تأویل معنای ظاهری این آیه، به معانی مؤول مورد ادعا ندارد، بلکه، در مقابل، مؤیدات فراوانی نیز در جهت تثبیت معنای ظاهری آیه و افعال بهکاررفته در آن، بهعنوان مدلول اصلی کلام متکلم قابلاستنباط است. البته، گناه انبیا بایستی با توجه به رفعت مقام و شدت ابتلای آن بزرگواران سنجیده شود و حمل آن بر گناهان و معاصی انسانهای عادی و غیرکامل قضاوتی بسیار ناصواب است.
ابوالفتوح رازى، حسین. (1408 ق). روضالجنان و روحالجنان فى تفسیر القرآن. بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
آلوسى، سید محمود. (1415 ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. دارالکتب العلمیة.
خمینی، روح الله. (۱۳۸۸). آداب الصلاة. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
زمخشری، محمود. (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل. دار الکتاب العربی.
سبحانی تبریزی، جعفر. (۱۳8۸). منشور جاوید. مؤسسه امام صادق.
صادقى تهرانى، محمد. (1365). الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. انتشارات فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، محمدحسین. (1417 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
طوسی، محمد بن حسن. (بیتا). التبیان فی تفسیرالقرآن. انتشارات دار احیاء التراث العربى.
فضلالله، سید محمد حسین. (1419 ق). من وحى القرآن. دار الملاک للطباعة و النشر.
قرائتى، محسن. (1383). تفسیر نور. مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن.
Send comment about this article