Document Type : Academicm and Research
Author
Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Islamic Theology and Teachings, University of Qom, Iran. Email:
Abstract
Keywords
Main Subjects
بسیاری از مشکلات تفسیری قرآن جز با مراجعه به کتاب مقدس تفسیر صحیح نمیپذیرد. یکی از آن آیات آیۀ ذر است. این آیه را قریب به اتفاق مفسران مسلمان یک آیۀ عام ناظر به نوع بشر دانستند و تنها معدودی از مفسران آن را ناظر به جماعتی خاص دانستند. آنان نیز روشن نکردند که این جماعت خاص به چه تاریخی و قومی تعلق داشتند و به چه کیفیتی به ربوبیت خدا شهادت دادند. فقط گفتند که آنان جماعت خاصی بودند یا نهایتاً افزودند که آن جماعت از قوم بنیاسرائیل بودند. بررسیهای پژوهش حاضر نشان میدهد که آیۀ ذر ناظر به قوم بنیاسرائیل در ایام یوشع نبی بودند. یوشع تمام قبایل بنیاسرائیل زمان خودش را فرامیخواند و از آنان پیمان میگیرد که برخلاف اجدادشان بتها را نپرستند و فقط خدا را بپرستند و آنان را در این زمینه بر خودشان شاهد میگیرد و آنان اقرار میکنند که ما شاهد هستیم. روش تحقیق در مقالۀ حاضر بینامتنی است؛ یعنی میان متن قرآن و کتاب مقدس مقایسه شده است.
کلیدواژگان: آیۀ 173 سورۀ اعراف، آیۀ ذر، الست، عالم ذر، فطرت
در آیۀ 173 سورۀ اعراف، مشهور به آیۀ ذر، آمده است: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّک مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ قالُوا بَلی». در گذر تاریخ، سه قول دربارۀ آیۀ ذر به ظهور رسیده است. اولین قولی که به ظهور رسید و تا سه قرن مورد اتفاق مفسران بود این بود که آیۀ ذر ناظر به عالم ذر است و این قول به استناد روایاتی بود که فریقین آنها را اجماعاً صحیح و حتی متواتر میخواندند. در این روایات آمده بود که خدا پشت آدم را مسح کرد و ذریۀ او را که در آن حال بهصورت ذراتی بودند از پشت او بیرون کشید و از آنان پرسید که آیا من پروردگار شما نیستم و آنان هم برخی اقرار کردند که همان مؤمنان شدند و برخی اقرار نکردند که همان کافران گردیدند. دومین قولی که به ظهور رسید و ظاهراً از سوی معتزله مطرح شده بود این بود که آیۀ ذر ناظر به فطرت نوع بشر است. سومین دیدگاه این است که آیۀ ذر ناظر به گروهی از افراد بشر است. پرسشی که در تحقیق حاضر، با روش بینامتنیت، بدان پاسخ گفته میشود این است که در آیۀ ذر مراد از ذریهای از ظهور بنیآدم که خدا آنان را بر خود شاهد گرفته است که پروردگارشان است چه کسانیاند و این شاهد گرفتن چگونه بوده است.
بررسی تطبیقی ظاهر و سیاق آیۀ ذر با مندرجات کتاب مقدس نشان میدهد که آیۀ ذر ناظر به قوم بنیاسرائیل در عهد یوشع نبی بوده است. در فصل 24 کتاب یوشع نبی از یک تجدید عهدی سخن گفته شده است که طی آن، یوشع تمام قبایل بنیاسرائیل را در شکیم احضار کرد و آنان در حضور خدا ایستادند. آنگاه یوشع، پس از برشمردن نعمتهایی که خدا به بنیاسرائیل عطا کرده است، خطاب به آنان گفت: آیا خدا را عبادت میکنید یا بتهای اجدادتان را؟ و آنگاه قبایل بنیاسرائیل گفتند: ما پیمان میبندیم که خدا را عبادت کنیم. زان پس، یوشع گفت: پس خود شما شاهد باشید که پیمان بستید، خدا را عبادت کنید. آنان هم گفتند: بلی، ما خود شاهد هستیم. به موجب این نظریه، دلالت آیۀ ذر دلالتی حقیقی و ظاهری است، نه مجازی و استعاری و تمثیلی؛ لذا این آیه نه به عالم ذر ارتباط دارد که در روایات مربوط به عالم ذر از آن سخن گفته شده و نه با فطرت الهی بشر که از سوی معتزله ادعا شده است.
بررسیها در این مقاله نشان داد که سیطرۀ روایات مربوط به عالم ذر در ذهنیت مفسران و عدم مطالعۀ بینامتنی قرآن و کتاب مقدس از سوی آنان باعث شده است، قریب به اتفاق مفسران مراد واقعی آیۀ ذر را بهدرستی یا شفافیت درک نکنند. ملاحظۀ ظاهر و سیاق آیۀ ذر و مطالعۀ بینامتنی این آیه با فصل 24 کتاب یوشع نبی آشکار میسازد که این آیه ناظر به تجدید عهدی است که حضرت یوشع نسبت به قبایل بنیاسرائیل معاصر خود صورت داده است مبنی بر اینکه خدا را عبادت کنند و مثل اجدادشان بتها عبادت نکنند.
بحرانى، هاشم بن سلیمان. (1415 ق). البرهان فی تفسیر القرآن. مؤسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة.
ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد. (1418 ق). تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
حائرى طهرانى، على. (1338). مقتنیات الدرر. دار الکتب الإسلامیة.
سبحانی، جعفر. (1373). منشور جاوید. مؤسسۀ امام صادق (ع).
سید مرتضی. (1325 ق). الأمالی (محمد بدرالدین النعسانی الحلبی، محقق). کتابخانۀ آیتالله مرعشی نجفی.
طبرسى، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن جریر. (1412 ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن. دار المعرفة.
طوسى، محمد بن حسن. (بیتا). التبیان فی تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
طیب، عبدالحسین. (1369). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. بینا.
نورایی، محسن؛ و کریمپور، سید حسین. (1397). بررسی تحلیلی نگرۀ اختصاص در خطاب آیات الست از نگاه سید مرتضی و زمخشری. پژوهشنامۀ معارف قرآنی، 9(32)، 53-76. https://doi.org/10.22054/rjqk.2018.28483.1623
Send comment about this article