بررسی تطبیقی تفسیر آیات وصیت و فدا در نظر مفسران با تأکید بر قاعده ترجیحی اصل عدم نسخ

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته تفسیر تطبیقی جامعه المصطفی قم (نویسنده مسئول)

2 استاد جامعه المصطفی

3 دانش آموخته دکتری قرآن و علوم، جامعه المصطفی قم

چکیده

قواعد ترجیحی، ضوابطی هستند که مفسر در تفسیر آیات قرآن به وسیله آنها قول راجح را از میان اقوال مختلف شناسایی می کند. یکی از قواعد ترجیحی مورد استناد مفسران قاعده اصل عدم نسخ است؛ بر اساس این قاعده مفسر قولی را ترجیح می دهد که مطابق با عدم نسخ باشد مگر در مواردی که دلیل قطعی بر نسخ وجود داشته باشد. هدف این پژوهش بررسی رویکرد مفسران شیعه و سنی، نسبت به این قاعده در آیات وصیت (بقره/180) و فدا (محمد/4) است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نوشته شده است. رویکرد مفسران به قاعده ترجیحی مورد بحث در این دو آیه بررسی شده و یافته های پژوهش بیانگر آن است که در دو آیه مورد نظر اکثر مفسران به این قاعده توجه داشته اند امّا در مواردی برخی از ایشان در تشخیص محلّ استفاده از این قاعده و نحوه به کارگیری آن دچار خطا شده اند. موافقین منسوخ بودن آیه وصیت و فدا در مورد دلیل نسخ با یکدیگر اختلاف دارند و با بررسی های انجام شده هیچ کدام از این دلایل به عنوان دلیل معتبر بر وجود نسخ آیات مورد نظر شناخته نمی شوند.

تازه های تحقیق

نتیجه

در موارد شک در تحقق نسخ یک آیه، اصل عدم نسخ است و قول به نسخ، تنها به‌شرط وجود دلیل قطعی پذیرفته می‌شود. ذیل آیه وصیت (بقره/180) و آیه فدا (محمد/4) که ادعای منسوخ بودن در مورد آن‌ها شده است، تفاسیری با تکیه‌بر اصل عدم نسخ به‌عنوان قاعده و ملاک ترجیح، نوشته شده است.

در مورد آیه وصیت، بیشتر مفسران شیعه و برخی از اهل سنت مثل طبری و فخر رازی، بر اساس قاعده اصل عدم نسخ، به رد تنافی مورد ادعای موافقان نسخ پرداخته‌اند؛ زیرا آیه وصیت بر استحباب دلالت می‌کند و آیه ارث بر وجوب. اگرچه به نظر می‌رسد که این آیه ظهور در وجوب دارد، ظهور آن به‌واسطه روایات و اجماع موجود به استحباب برمی‌گردد و این مطلب عدم تنافی را به دنبال دارد. بیشتر مفسران اهل سنت معتقدند که این آیه با آیات ارث ازجمله آیه 11 سوره نساء نسخ شده است. هرچند ایشان در دلیل نسخ با یکدیگر اختلاف دارند؛ برخی همچون ابن عاشور در اثبات نسخ به روایاتی استناد نموده که ازلحاظ سند و دلالت مخدوش هستند.

در مورد آیه فدا مفسران شیعه و نیز بیشتر مفسران اهل سنت، معتقدند که این آیه نه منسوخ است و نه ناسخ آیه‌ای دیگر؛ زیرا دلیل معتبری مبنی بر منسوخ بودن آیه فدا و نیز ناسخ بودن آن یافت نمی‌شود و به دلیل عدم تنافی بین این آیات، ادعای برخی از اهل سنت مبنی بر نسخ آیه فدا مردود است. نسبت به نسخ و یا عدم نسخ آیه فدا، شاهد تقارب دیدگاه علمای شیعه و بیشتر مفسران اهل سنت در به‌کارگیری درست از قاعده ترجیحی اصل عدم نسخ هستیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Exegesis of Verses regarding the Last Will and Ransom according to Exegetes with an Emphasis on the Preferential Rule of the Principle of Non-Abrogation

نویسندگان [English]

  • Seyedeh Masoumeh Fatemi 1
  • Muhammad Rasul faker maibodi 2
  • Mahdi Hematian 3
1 PH.D. candidate, Comparative Exegesis, Al-Mustafa International University, Qom, Iran (corresponding author)
2  PH.D., Quran and Sciences, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
3  PH.D., Quran and Sciences, Al-Mustafa International University, Qom, Iran | mahdi_hematian@miu.ac.ir. ORCID ID: 0009-0006-9982-3153
چکیده [English]

Preferential rules are criteria through which an exegete recognizes the preferred view among different views in the interpretation of verses. The rule of non-abrogation is one of the preferential rules that exegetes rely on. Based on this rule, an exegete gives preference to a rule that corresponds with non-abrogation except in instances where there are definite proofs for abrogation. The goal of this study is to study the approach of Shiite and Sunni exegetes toward this rule in the verses regarding the last will [2: 180] and ransom [47: 4]. This paper has been written utilizing a descriptive-analytic method and a comparative approach. The approach of the exegetes to the abovementioned preferential rule has been studied concerning these two verses and the findings of the study show that the exegetes have paid attention to this rule in the two verses under consideration; however, in some instances, some of them have erred in determining the place and way of the use of this rule. The proponents for the verses of the will and ransom being abrogated differ regarding the argument for abrogation and the studies that have been done show that none of these arguments are considered valid regarding the abrogation of the abovementioned verses.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the verse of the will
  • the verse of ransom
  • preferential law
  • the principle of non-abrogation
قرآن کریم.
ابن شعبه حرانى، حسن بن على (1404 / 1363 ق‏)،‏ تحف العقول، محقق / مصحح: علی‌اکبر غفارى، قم‏: جامعه مدرسین. ‏
ابن عاشور، محمد طاهر (1420 ق)، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
ابن عطیه، عبد الحق بن غالب (1422 ق)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، محقق: محمد عبدالسلام عبد الشافی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن فارس، احمد بن زکریا (1404 ق)‌، معجم مقائیس اللغة‌، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه.
ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلى بیضون‏.‏
ابن منظور، ابوالفضل (1419 ق)، جمال‌الدین، محمد بن مکرم، لسان العرب، 15 جلد، چاپ سوم، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420 ق)، البحر المحیط فی التفسیر، محقق: جمیل صدقی محمد، بیروت: دار الفکر.
اردبیلى، احمد بن محمد (‌ بی‌تا)، زبدة البیان فی احکام القرآن،‌ تهران: المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة‌.
انصاری، مرتضی ابن محمدامین (1428 ق)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، مرتضی ابن محمدامین (‌1415 ق)‌، المکاسب، محقق: گروه پژوهش در کنگره‌، قم: نشر کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
آخوند خراسانى، محمدکاظم بن حسین (1409 ق)، ‏کفایة الأصول (طبع آل البیت)، قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام.
آلوسی، محمود بن عبدالله (1415 ق)، روح المعانی، محقق: عطیه علی عبد الباری، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
حربی، حسین بن علی بن حسین (بی‌تا)، قواعد الترجیح عند المفسرین، ریاض: دار القاسم.
حرّ عاملى، محمد بن حسن (‌‌1409 ق)‌، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة،‌ قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
حلی(فخرالمحققین)، محمد بن حسن بن یوسف (1387 ق)‌، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌‌، محقق/ مصحح: سید حسین موسوى کرمانى، على‌پناه اشتهاردى، عبدالرحیم بروجردى‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.
حلى سیوری، مقداد بن عبدالله (1425 ق‌‌‌)، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: انتشارات مرتضوى.
خویی، سید ابوالقاسم (1430 ق)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه احیاء آثار آیت‌الله خویی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، دمشق.
راوندى، قطب‌الدین، سعید بن عبدالله (1405 ق)، فقه القرآن (للراوندی)، 2 جلد، چاپ دوم، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
رشتی، حبیب‌الله (بی‌تا)، بدائع الافکار، قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام.
رشید رضا، محمد (1414 ق)، تفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
زبیدی، محمد مرتضی (بی‌تا)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: المکتبة الحیاة.
زرقانی، محمد عبدالعظیم (بی‌تا)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
زمخشری، محمود (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
سبحانی تبریزی، جعفر (بی‌تا)، الاعتصام بالکتاب و السنه، قم: بی‌نا.
سبحانی تبریزی، جعفر (1421 ق)، مفاهیم القرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
سبزواری، عبد الاعلی (بی‌تا)، تهذیب الأصول، قم: مؤسسه المنار.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر (1404 ق)، الدر المنثور، قم: کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
شریف مرتضى، على بن حسین (1415 ق)‌‌، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، ‌محقق: گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامى‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
شوکانی، محمد (1414 ق)، فتح القدیر، دمشق، دار ابن کثیر.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه.
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طبری کیاهراسی، ابوالحسن علی بن محمد (1405 ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبری، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه.
طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا‏)، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى.
عبیر بنت عبدالله النعیم (1436 ق)، قواعد الترجیح المتعلقه با النص عند ابن عاشور فی تفسیره التحریر و التنویر، ریاض: دار التدمریة.
فاضل لنکرانی، محمد (1377 ش)، سیری کامل در اصول فقه، قم: فیضیه.
فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410 ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
قرطبى، محمد بن احمد (1364 ش)، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران: ناصرخسرو.
مظفر، محمدرضا (1430 ق)، اصول الفقه، قم: انتشارات وابسته به جامعه مدرسین.
معرفت، محمدهادی (1410 ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه.
مغنیه، محمدجواد (1424 ق)، تفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الإسلامی.
مغنیه، محمدجواد (1975 م)‏، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت: ‏دار العلم للملایین.
کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله (1336 ش)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
نجفی، کاشف الغطاء، محمدحسین بن على بن محمدرضا (‌1359 ق)‌، تحریر المجله، نجف، المکتبة المرتضویة.
واحدی، علی بن احمد (1411 ق)، اسباب نزول القرآن، محقق: زغلول، کمال بسیونی، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
CAPTCHA Image