نقد و بررسی تطبیقی شأن نزول آیه «إفک» با رویکردی تاریخی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ تمدن و ادیان دانشگاه پیام نور

چکیده

 مسئله «اِفک» به‌معنای بهتان و تهمت‌زدن است که خداوند در سوره نور به آن پرداخته است. این مقاله در نظر دارد تا با بررسی و نقد تطبیقی دلایل نظریه سه‌گانه، با نگاه به منابع تاریخی و تفسیری، به نظریه درست دست یابد. مفسران اهل‌تسنن بر این باورند: آیه در شأن عایشه نازل شده است؛ البته برخی از مفسران شیعه نیز با آنان هم‌صدا شده‌اند. برخی دیگر از مفسران شیعه معتقدند: آیه در شأن ماریه قبطیه نازل شده است و برخی دیگر از مفسران شیعه نزول آیه را در شأن زنی پاکدامن می‌دانند. با نگاه به منابع تاریخی و بیان دلائل، ضمن قبول نظریه سوم، نشان خواهیم داد که آیه در شأن هیچ‌یک از این دو همسر پیامبر J نازل نشده است. متأسفانه بسیاری از اظهارنظرها، متأثر از تعصبات مذهبی و نگاه سیاسی است؛ تا آنجاکه برخی به‌دنبال مصادره کردن آیه در راستای اغراض سیاسی خود بوده‌اند.   
تاریخ ارسال: 12/02/97   |   تاریخ پذیرش: 14/06/97

تازه های تحقیق

5. نتیجه‌گیری

از مجموع مطالب بیان شده در نقد و بررسی، و تطبیق تفسیر آیه إفک با رویکرد تاریخی، چنین استفاده می‌شود که:

1. اگر چه برخی از مفسران شیعه نیز شأن نزول آیه إفک را همانند اهل‌سنت عایشه می‌دانند، امّا شیعه تهمت نابه‌جا را در جریان إفک بر عایشه، و یا ماریه قبطیه و یا هرکدام از همسران پیامبر اسلام J که باشد نمی‌پذیرد. و حتی آنچه را که در قرآن، با عنوان خیانت بیان شده، به‌معنای سرپیچی از سایر دستورات الهی می‌داند.

2. اگرچه برخی از مفسران شیعه- همان‌گونه که پیش‌تر به آن پرداخته شد- شأن نزول آیه إفک را دربارة عایشه می‌دانند، ولی آن را نشان از افتخار، فضیلت و برتری او نسبت به سایر زنان پیامبرJ نمی‌دانند.

2. اصلی‌ترین هدف منافقان از طرح این شایعه، شکستن حرمت رسول خداJبود و آنان در پی بهره‌برداری به نفع خود بودند که نزول آیات نور، چهره واقعی آنان را افشاء کرد.

3. آیه شریفه إفک تنها در مقام نفی تهمت زنا نازل شده است و ازنظر منطقی نتیجه تابع اخص مقدمات است؛ یعنی هدف اصلی آیه نفی تهمت است و افزون ‌برآن هدفی را دنبال نمی‌کند، چه رسد به آنکه این آیه در مقام ایجاد فضیلت برای عایشه باشد!

 4. همان‌طور که گفته شد، برخی از مفسران، شأن نزول آیه إفک را دربارة شخص بی‌گناهی می‌دانند. در این راستا، علامه شرف‌الدین در النص و الاجتهاد، علامه طباطبایی در المیزان و نیز استاد شهید مطهری معتقدند، این تهمت دربارة فردی بود که از اهمیت ویژه‌ای در جامعه آن روز برخوردار بوده و از سبک و سیاق آیه، چنین تفسیری مناسب‌تر به‌نظر می‌آید.

5. سند روایاتی که شأن نزول آیه إفک را عایشه و یا ماریه می‌دانند، مخدوش و ضعیف است. ضمن اینکه، ادعای متواتر بودن روایات بی‌اساس است؛ چراکه تمام روایات مربوط به عایشه از خود او است. ولی اصل اینکه آیه إفک مربوط به زنی پاکدامن می‌باشد- که به او تهمت زده شده - مورد قبول است.

و اما آنچه می‌توان از آیات قرآن در خصوص این ماجرا و به صورت کلی بیان کرد، اینکه: قرآن کریم سه موضوع مهم را دراین‌باره بیان فرموده است که قابل دقت و تأمل می‌باشد:

نخست: اتهام إفک را نسبتى دروغ دانسته و پس از آن، این نوع اتهام‌زنندگان را گناهکار و شایسته عذاب می‌داند: «إِنَ‏ الَّذِینَ‏ جاؤُ بِالْإِفْکِ‏ ... لِکُلِ‏ امْرِئٍ‏ مِنْهُمْ‏ مَا اکْتَسَبَ‏ مِنَ‏ الْإِثْمِ‏ وَ الَّذِی‏ تَوَلَّى‏ کِبْرَهُ‏ مِنْهُمْ‏ لَهُ‏ عَذابٌ‏ عَظِیمٌ‏» (نور: 11). براین‌اساس، دامن آن زن از آنچه اتهام‌زنندگان بدو نسبت می‌دادند پاک شده و دروغ‌گویان مورد مذمت قرار گرفته و دربارة آنها حد جاری شد.

دوم: مسلمانان را– به جهت اینکه پس از شنیدن این اتهام، آن را نفى نکردند- نکوهش کرد: «لَوْلا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ» (‌همان: 12). مطابق این آیه، وظیفه مسلمانان و مؤمنان این است که دربارة دروغ‌گویان و اتهام‌زنندگان نسبت به دیگران سکوت نکرده و از نهادینه شدن چنین رسم غلط – سکوت در برابر تهمت- در جامعه جلوگیری کنند.

سوم: به مسلمانان توصیه کرد که اگر ایمان دارند، هیچ‏گاه چنین سخنانى را دربارة بی‌گناهی بر زبان جارى نکنند: «یعِظُکُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» (همان: 17). از مؤمنان نیز خواسته شده است تا از دروغ‌افکنی دربارة دیگران شدیداً پرهیز کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparative and Critical Analysis of the Occasion of Revelation for the Verse “Efk” (Falsehood) Using Historical Approach

نویسنده [English]

  • Seyed Mohammad Reza Hosseini
Associate Professor, Department of the History of Civilization and Religions, Payam Nour University |
چکیده [English]

The issue of Efk which means falsehood and accusation has been stated by God in Surah an-Nur. Using comparative and critical analysis of arguments in the triplet theory and considering historical and exegetical resources, this study aims to achieve an accurate theory in this regard. Sunni commentators hold that this verse has been revealed as a tribute to Ayesheh, and a number of Shi’ite commentators have also agreed with them. Some other Shi’ite jurists believe that the verse is revealed as a tribute to Mariah Qebtiah, while some others attribute it to the chaste women. Relying on historical references and arguments, this study shows that the third theory is accepted and the verse has not been revealed for any of the Prophet’s wives. Unfortunately, many interpretations in this regard are under the influence of religious bias and political views so that some have attempted to abuse this verse for the sake of their own political intentions.
Received: 2/5/2018   |   Accepted: 5/9/2018

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Verse Efk (Falsehood)
  • History
  • Asbab al-Nuzul (Occasion of Revelation)
  • Ayesheh
  • Mariah Qebtiah

مراجع

قرآن کریم.
1. ابن ابی الحدید؛ شرح نهج‌البلاغه؛ محمد ابوالفضل؛ داراحیاء الکتب العربیه، بیروت: 1378ش.
2. ابن‌حبیب؛ کتاب المحبر؛ بیروت: بی‌نا، ۱۳۶۱ش.
3. ابن‌سعد؛ الطبقات الکبری؛ بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۵ق.
4. ابن‌شهرآشوب؛ مناقب آل‌ ابی‌ طالب؛ گروهی از اساتید؛ نجف: المکتبة الحیدریه، 1376ق.
5. ابن‌طاووس، علی‌بن موسی؛ الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف؛ ترجمه داوود الهامی؛ قم: نوید اسلام، ۱۳۷۴ش.
6. __________؛ الطرائف، قم: خیام، ۱۴۰۰ق.
7. ابن‌کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر؛ البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، 1407ق.
8. ___________؛ تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، انتشارات محمدعلى بیضون، چاپ اول، 1419ق.
9. ابن‌هشام؛ السیرة النبویة؛ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی؛ قاهره: بی‌نا، ۱۳۵۵ش.
10. ابوالفتوح رازى؛ حسین‌بن على‏؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ مصحح ناصح؛ مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى‏، 1408ق.
11. اشکورى، محمدبن على‏؛ تفسیر شریف لاهیجى؛، مصحح جلال‏الدین محدث؛ چاپ اول، تهران: دفتر نشر داد، 1373ش.
12. امین، نصرت‏بیگم‏؛ تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن؛ چاپ اول، بی‌جا: بى‌نا، 1362ش.
13. بحرانى، هاشم بن سلیمان‏؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ واحد تحقیقات اسلامى بنیاد بعثت؛ چاپ اول، قم: مؤسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة، 1415ق‏.
14. البخاری، ابی‌عبدالله محمدبن اسماعیل‌بن ابراهیم الجعفی؛ التاریخ الکبیر؛ حیدر آباد دکن: بی‌نا، ۱۳۷۷ق.
15. البخاری الجعفی، محمدبن إسماعیل؛ صحیح بخاری، بیروت: دارالفکر، 1401.
16. بروجردى، محمدابراهیم؛ تفسیر جامع‏؛ چاپ ششم، تهران: کتابخانه صدر، 1366 ش‏.
17. جعفر مرتضى العاملى؛ حدیث الافک؛ بیروت: دارالتعارف، 1400ق.
18. جمعی از پژوهشگران، مرکز فرهنگ و معارف قرآن؛ دایرة المعارف قرآن کریم؛ قم: بوستان کتاب قم(انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم)، 1382ش‏.
19. حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ بیروت: بی‌نا، 1420ق.
20. حسینى همدانى، محمد؛ انوار درخشان در تفسیر قرآن؛ محقق بهبوی؛ چاپ اول، تهران: بی‌نا، 1404ق‏.
21. حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى؛ تفسیر روح البیان‏؛ چاپ اول، بیروت‏: دارالفکر، بی‌تا.
22. حویزى، عبدعلى‌بن جمعه‏؛ تفسیر نور الثقلین‏؛ مصحح رسولى محلاتی، چاپ چهارم، قم: اسماعیلیان‏، 1415ق.
23. الخصیبى، حسین بن حمدان؛ الهدایة الکبرى؛ بیروت:مؤسسه البلاغ، 1411ق.
24. سبحانى، جعفر؛ فروغ ابدیت؛ چاپ بیست‌ویکم، قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۵ ش.
25. سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر؛ متن و ترجمه تفسیر شریف بیان السعادة فى مقامات العبادة؛ مترجم محمد رضاخانى؛ چاپ اول، تهران: سر الاسرار، 1372ش‏.
26. _____________؛ بیان السعادة فی مقامات العبادة؛ چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1408ق.
27. سید مرتضى، امالى؛ تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم؛ قم: ذوی‌القربی، 1429ق.
28. سید مرتضى؛ الشافى فى الامامة؛ تحقیق سید عبدالزهراء الحسینى الخطیب؛ قم: مؤسسۀ اسماعیلیان، 1410ق.
29. سیوطى، جلال‌الدین؛ ترجمه الاتقان فی علوم القرآن؛ ترجمه سیدمهدی حائری قزوینی؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
30. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر؛ الدر المنثور فى التفسیر بالماثور؛ چاپ اول، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1404 ق‏.
31. شبسترى، عبدالحسین‏؛ اعلام القرآن؛ چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات‏، 1379ش.
32. شعرانی، ابوالحسن؛ نثر طوبی؛ ماده افک؛ چاپ چهارم، تهران: اسلامیه، ۱۳۸۰ ش.
33. شعرانى، ابوالحسن‏؛ پژوهش‌هاى قرآنى علامه شعرانى در تفاسیر مجمع البیان؛ روح الجنان و منهج الصادقین؛، محقق غیاثى کرمانى؛ چاپ دوم، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم)، 1386ش.
34. شیخ مفید؛ الجمل؛ قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
35. شیبانى، محمدبن حسن‏؛ نهج البیان عن کشف معانى القرآن‏؛ محقق درگاهی؛ چاپ اول، قم: نشر الهادى‏، بی‌تا.
36. صادقى تهرانى، محمد؛ التفسیر الموضوعى للقرآن الکریم؛ چاپ اول، قم: مؤلف، 1432 ه. ق.
37. الصدوق؛ الخصال؛ تصحیح غفاری؛ قم: نشر اسلامی، 1416ق.
38. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ ‏ترجمه تفسیر المیزان‏؛ مترجم موسوى؛ چاپ پنجم، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم-دفتر انتشارات اسلامى‏، 1374ش‏.
39. طباطبایى، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1390 ق.
40. طبرانى، سلیمان‌بن أحمدبن أیوببن مطیر؛ المعجم الکبیر؛ القاهرة: دارالنشر مکتبة ابن تیمیة، بی‌تا.
41. طبرسی، فضل‌بن حسن؛ جوامع الجامع؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
42. طبرسى؛ اعلام الورى؛ بیروت: مؤسسة الاعلمى، 1424ق.
43. طبرسى، فضل‌بن حسن؛ ترجمه تفسیر مجمع البیان؛ ترجمه نورى همدانى؛ محقق محمد مفتح؛ تهران: بی‌نا، بی‌تا.
44. طبرسى، فضل‌بن حسن‏؛ تفسیر جوامع الجامع؛ مصحح ابوالقاسم‏گرجى؛ چاپ اول، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1412ق.
45. طبرى، محمدبن جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن( تفسیر الطبرى)؛ بیروت: دارالمعرفة، 1412ق.
46. طریحى، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ چاپ سوم، تهران: مرتضوى، 1375 ش.
47. طوسی، محمدبن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
48. _______؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ مصحح احمد حبیب عاملى؛ چاپ اول، بیروت: دارإحیاء التراث العربی‏، بی‌تا.
49. طیب، عبدالحسین‏؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم، تهران: اسلام‏، 1369 ش.
50. علامه حلى، حسن بن یوسف؛ اجوبة المسائل المهنائیه؛ قم: مطبعة الخیام، 1401ق.
51. العینی، بدرالدین أبو محمد محمودبن أحمد؛ عمده القاری فی شرح البخاری؛ محقق عبدالله محمود محمد عمر، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
52. قرشى بنابى، على‏اکبر؛ تفسیر احسن الحدیث‏؛ چاپ دوم، تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، 1375 ش.
53. قمی، علی‌بن ابراهیم؛ تفسیر قمی؛ قم: مؤسسه دارالکتاب، 1404ق.
54. کاشانى، فتح‏الله‌بن شکرالله‏؛ منهج الصادقین فی إلزام المخالفین؛ چاپ اول، تهران:اسلامیه‏، بی‌تا.
55. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، 1404 ق.
56. مسلم بن‌حجاج نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ بیروت: دارالفکر، 1412ق.
57. المشهدی؛ کنز الدقائق؛ محقق درگاهی؛ تهران: وزارت ارشاد، 1411ق.
58. مغنیه، محمدجواد؛ ترجمه تفسیر کاشف‏؛ مترجم دانش؛ چاپ اول، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم)، 1378ش‏.
59. المقدسی، المطهر؛ البدء و التاریخ؛ بیروت: دارصادر، 1903م.
60. مقریزی، تقی‌الدین؛ امتاع الاسماع؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب اللمیه، 1420ق.
61. واحدى، على‌بن احمد؛ اسباب نزول القرآن( واحدى)؛ محقق زغلول؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏، 1411ق.
62. واقدى، محمدبن عمر؛ مغازى؛ ترجمه محمود مهدوى دامغانى؛ چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهى، 1369ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار