نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 استادیاردانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
2 دانش‌پژوه سطح 4، موسسه آموزش عالی معصومیه قم، اصفهان، ایران
3 دانشیار جامعه المصطفی العالمیه
چکیده
تازه های تحقیق
نتیجه
در بررسی دلالت آیه بر توحیدِ پدران پیامبر، نخست باید شواهد درون‌متنی آیه را بررسی کرد؛ زیرا برخی از مفسران هم‌چون شیبانی، با عنایت به معنای واژگان و ترکیب جمله (شیبانی، 1413ق، ج4، ص103) و ابن‌شهرآشوب، بر اساس سیاق، دلالتِ آیه بر دیدگاه چهارم را مدلل ساخته‌اند؛ چنان که ابن‌شهرآشوب، با تصریح بر دلالت آیه، این گونه استدلال می‌کند: «آیه در مقام امتنان بر آن حضرت است؛ اگر مقصود از ساجدین، سجده‌کنندگانِ بت‌ها باشد، هرگز خداوند بر آن حضرت، با این مطلب منت نمی‌گذارد؛ چون منت گذاشتن با کفر بر پیامبر، کاری ناروا و قبیح است و پیامبر (ص) خود فرمود: « لَمْ یَزَلْ یَنْقُلُنِی اللَّهُ مِنَ الْآبَاءِ الْأَخْیَارِ وَ الْأُمَّهَاتِ الطَّوَاهِرِ»؛ در حالی که کافر، هرگز به طهارت موصوف نمی‌گردد؛ چون خداوند فرموده است: *إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ*؛ مشرکان، نجس هستند». (ابن شهرآشوب، 1369ش، ج2، ص21)
به نظر نگارندگان، بر اساس شواهد درون‌متنی پیش‌گفته، ظهور معنای واژگان و ترکیب آن در آیه، در معنای «گردش نسلی در صلب نیاکان یکتاپرست»، به مراتب از معنای «همراهی با سجده‌کنندگان» (صنعانی، عبدالرزاق، 1411ق، ج2، ص66؛ مقاتل‌بن‌سلیمان، 1423ق، ج3، ص28؛ قراء،1980م، ج2، ص285 ؛ طبری،1412ق، ج19، ص76) و یا دیدن آ‌ن‌ها از پشت سر، ظهور بیش‌تری دارد؛ زیرا با معنای تقلب و به ویژه با کاربرد حرف «فی» پس از آن، تناسب بیش‌تری دارد؛ بلکه شاید بتوان گفت: وجه منحصر معنایی آیه است؛ چنان‌که صاحب تلخیص البیان فی مجازات القرآن، کاربرد این واژه در معنای گردانیدن تو در سجده‌کنندگان یا دیدن پشت سر را از قبیل استعاره دانسته و پس از نقل رأی چهارم از برخی از شیعیان، آن را تنها راه خروج آیه از معنای استعاره‌ای معرفی نموده است (شریف الرضى،1406ق، ج1، ص258). هم‌چنین فهم برخی از صحابه و تابعین، اغلب مفسران شیعه و بسیاری از اهل سنت، به استناد دلالت مفردات و جمله فوق، بر دلالت واژگانی و استعمالی آن بر موحد بودن اجداد پیامبر، قرینه‌ای تأییدی بر این دلالت دارد؛ برای نمونه، ابن‌عباس در روایت عطا و عکرمه و مفسری هم‌چون ابن‌جبیر، این معنا را برای آیه برشمرده‌اند. (اندلسی،1420 ق، ج8، ص198)
به‌علاوه به نظر می‌رسد اگر هم‌چون برخی از مفسران، استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد را مُجاز بدانیم یا به وجوه گوناگون معنایی یک لفظ در استعمالات قرآنی رأی بدهیم (مکارم شیرازی،1371ش، ج15، ص369 )، اگر دلالت آیه بر توحید پدران را معنای اظهر و منحصر ندانیم، دست‌کم می‌توان گفت یکی از وجوه معنایی قابل اعتنای این بخش از آیه، موحد بودن اجداد پیامبر(ص) است.
افزون بر قراین درون‌متنی پیش‌گفته، فراوانی روایات فریقین در دلالت آیه بر یکتاپرستی نیاکانِ پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و اعتماد محدثان و مفسران به آ‌ن‌ها به ویژه محدثان و مفسران صحابی و متقدم، شاهدی برون‌متنی، بلکه دلیلی مهم بر دلالت آیه بر توحیدِ پدران و اجداد پیامبر(ص) و اهل‌بیت گرامی آن حضرت (ع) است؛ زیرا این روایات، به فراوانی در منابع اهل‌سنت از محدثانی هم‌چون: ابن‌ابى‌عمر العدنی در مسندش و بزار، ابن‌ابى حاتم، طبرانی، ابن‌مردویه و بیهقی به نقل از مجاهد و ابن‌مردویه و ابونعیم در کتاب الدلائل از ابن‌عباس نقل شده است (سیوطی، 1404ق، ج5، ص98). در منابع روایی و تفسیری شیعه نیز این روایات، از پیامبر (ص)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به صورتی متواتر، نقل شده و صحت پاره‌ای، بلکه اغلب آ‌ن‌ها، اعتماد محدثان و مفسران بر آ‌ن‌ها را در پی داشته است.
از نظر دلالت روایات تفسیری پیش‌گفته نیز اِتقان دلالی و صحت و مستدل بودن محتوا و مفاد آن روایات نزد شیعیان و اغلب اهل‌سنت، تا آن حد است که مفسرانی که در دلالت شواهد درون‌متنی بر دیدگاه چهارم، یا سند روایات تفسیری پیش‌گفته، تردید داشتند، به درستی مطلب و محتوای این روایات، اذعان نموده (نک: آل غازی، 1382ش، ج2، ص302)؛ بلکه برخی از دانشمندان اهل سنت، عدم اعتقاد به موحد بودنِ پدرانِ پیامبر را به مثابه کفر شناساندند. (آلوسی، 1415ق، ج10، ص134)
بدین‌سان شواهد برون‌متنی نیز دلالت آیه بر توحید اجداد پیامبر را وجهی قابل اعتماد ساخته است. به همین جهت می‌توان گفت: مفسرانی که دیدگاه «دلالتِ آیه بر توحید پدران پیامبر(ص)» را با عنوان «قیل» یا با صرف انتساب آن دیدگاه به شیعه، مطرح ساخته‌اند و بدون ذکر هیچ اشکالی بر آن، در مورد آن داوری نکرده، بلکه سکوت نموده‌اند، حداقل امکان دلالتِ آیه بر موحد بودن را به عنوان یکی از وجوه تفسیری آیه پذیرفته و بر نبود هیچ مستمسکی بر رد این دلالت، اذعان کرده‌اند. شاهد این استنباط و تحلیل، گفته تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان است که پس از انتساب دیدگاه دلالتِ آیه، به شیعه و نقل دلایل دلالت، نپرداختن به آن و نیز در بقعة امکان قرار دادن این تفسیر را امری برتر می‌شمارد و اصل مدعای شیعیان در موحد بودن اجداد پیامبر و اهل‌بیت را نیز منتفی نمی‌داند. (نظام الاعرج، 1416ق، ج5، ص288)
هم‌چنین توجه به این نکته ضروری است: چنان‌که در بررسی مخالفانِ دلالتِ آیه بر توحید آبا و اجداد پیامبر و اهل بیت گفته شد، برای مخالفت‌ها، دلیلی وجود ندارد و استدلالی آورده نشده است؛ بلکه بر ظهور ادعایی واژگان و جمله نهایی آیه بر دیدگاه برگزیده خودشان، اکتفا شد که نافی دیدگاه چهارم نیست؛ بدین رو، پاره‌ای از مخالفت‌ها، به علت انتساب این نظریه به شیعیان و بدون آوردن دلیل، از دواعی ناموجه و گاه از تعصبات فردی و فرقه‌ای، حکایت دارد. بر این اساس، بررسی‌های این پژوهش، نشان داد که توجه به شواهد درون‌متنی آیه و دلایل برون‌متنی آیه هم‌چون روایات فریقین و اعتماد صحابیان، مفسران و محدثان بر آ‌ن‌ها نیز صحت و مستدل بودن محتوا و مفاد روایات، فهمِ موحد بودن اجداد پیامبر (ص) و اهل بیت گران قدر آن حضرت از آیه، نه‌تنها خلاف ظاهر آیه نیست و هیچ استبعادی ندارد، بلکه برابر رأی بسیاری از قرآن‌پژوهان شیعی و اهل سنت، وجه منحصر یا بهترین و مناسب‌ترین مراد استعمالی الفاظ جمله «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»»، همان دیدگاه چهارم یعنی موحد بودن آبا و اجداد پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است. گفتنی است دیدگاه سوم که بر اساس پاره‌ای از روایات، در تفاسیر روایی شیعی بیان شده، نه‌تنها با دیدگاه دلالت آیه بر توحیدِ پدران پیامبر، هم‌سویی و تعاضد معنایی دارد، بلکه آن را توسعه مصداقی بخشیده است. بدین‌سان این نوشتار، بر دلالتِ این بخش از آیه، بر یکتاپرستی نیاکان پیامبر اکرم (ص) صحه گذارده، آن را تأیید می نماید؛ گرچه احتمال نخست و دوم را به عنوان وجوه دیگر معنا و مراد آیه، رد نمی‌کند.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Received: 2020/8/2 | Accepted: 2021/2/21
Shi’ite and many Sunni scholars, based on rational and traditional arguments, recognize that the ancestors of the Holy Prophet of Islam have been believers; one of the evidences in this regard is the 219th verse of Surah ash-Sho’arā’ saying “And thy movements among those who prostrate”. The present study, using descriptive analysis, reviews the ideas of 114 Sunni and Shi’ite exegeses and categorizes them in 4 viewpoints: The first view believes that the content of the verse refers to conducting Roku’ and Sojud by the Prophet (PBUH) during congregational prayer; the second view holds that the verse denotes the Prophet sees his companions behind him during congregational prayer. However, these two interpretations perceive the verse to be away from the basic subject in discussion. The third view states that the Sājedin (those who prostrate), with reference to the traditions, are Ahl al-Bayt; and the fourth view that is accepted by most of Sunni and Shi’ite commentators interprets that based on in-text evidence such as the implication of the words and the synthesis of the sentence as well as out-text evidence such as the narrations trusted by the early companions and commentators, the meaning of the verse confirms the lineage transmission of the Prophet (PBUH) from his believer ancestors who were prostrating. The authors’ review indicates that, based on the evidences and reasons, it is appropriate to infer monotheism of the Prophet’s ancestors (PBUT) as the evident meaning or one of the meaning aspects of the verse relying on the potentiality of the words connoting more than a single interpretation. Moreover, the 3rd view has alignment, semantic contradiction and evidence expansion with that.
© Mohammadi Āshnāni, A; Nātiq, A; Alavi Mehr, H (2021) An Analytical Review of the Ideas of Sunni and Shi’ite Qur’anic Researchers on the Implications of the 219th Verse of Surah ash-Sho’arā’ about the Monotheism of the Prophet’s Ancestors (PBUT) and His Holy Ahl al-Bayt (PBUH). Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 7 (13) 59-81. Doi: 10.22091/PTT.2020.4669.1608
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله