بررسی و تحلیل تفسیری داستان سلیمان(ع) و ملکۀ سبا در نگاه قرآن کریم و تطبیق آن با عهد قدیم

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته الهیات، علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی

3 دانشیار گروه معارف اسلامی ، دانشکده الهیات، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

تاریخ دریافت: 14/02/1399   |   تاریخ پذیرش: 17/08/1399
داستان سلیمان(ع) و ملکۀ سبا، در قرآن کریم و عهد قدیم نقل شده و از قصه‌های قابل تعمق برای اندیشه‌وران است. از تطبیق این دو کتاب،استنتاج می‌گردد که هردو کتاب هدف غاییِ ملکۀ سبا را درک و دریافتِ حکمت سلیمان تلقی نموده‌اند و متعرض در تأیید وجود تاریخی حضرت سلیمان(ع) و پذیرش اصل داستان از حیث بنا نهادن روابط اجتماعی و انسانی، نسب، دانش و حکمت سلیمان(ع) و غیره شده‌اند؛ اما در حجم و نوع بیان بسیاری از ارکان این موضوع، همانند احضار تخت بلقیس، خبرآوردن هدهد، عبور بلقیس از آبگینه و غیره که در قرآن کریم با هدف تعلیم و تربیت نقل شده، در عهد قدیم بیان نشده‌اند؛ هم‌چنین در این دو کتاب، شیوۀ گزارش این گزاره‌ها در مسائلی چون: جایگاه (پادشاهی یا پیامبری)، عصمت سلیمان(ع) از آغاز تا فرجام سلطنت، برجسته‌سازی فرآیند دین‌دار شدن و ارتقای مقام ملکۀ سبا از بت‌پرستی به توحید و غیره، اختلافات مبنایی وجود دارد که اساسی‌ترین نکتۀ افتراقی را در تفاوت رویکردها و اشارات تشریحی (هدایتی یا سرگرمی) در بیان این داستان باید دانست. از این ‌رو، نشان دادن تطبیقی تفاوت‌ها و شباهت‌ها وتحلیل این دیدار از حیث روش، ساختار و محتوا با رویکردی توصیفی-تحلیلی، هدف اصلی و بدیع مقالۀ حاضر قلمداد می‌شود.
 

تازه های تحقیق

نتیجه‌

یکی از راه‌های اثبات حقانیت قرآن کریم، تأمل تطبیقی در گزارش سرگذشت انبیای الهی است؛ لذا در این نوشتار، داستان حضرت سلیمان(ع) و ملکۀ سبا در قرآن کریم و عهد عتیق،  بررسی تطبیقی شد  و مشخص گردید که:

نخست: قرآن کریم، سلیمان(ع) و داوود(ع) را پیامبران الهی معرفی کرده، بهترین اوصاف را در مورد نسب و خانوادۀ حضرت سلیمان(ع) و نوع ازدواج حضرت داوود(ع) به‌کار برده و هردو پیامبر الهی را از هر صفت زشتی مبرا دانسته است. قرآن کریم، سلیمان(ع) را صاحب حکمت و دانشی خدادادی معرفی می‌کند که تا فرجام زندگی وی همراه اوست. هم‌چنین قرآن درخصوص داستان ملکۀ سبا، از ابتدا تا انتها، تک‌تک صحنه‌های این وقایع، اعم از خبر آوردن هدهد، فرستادن نامه، احضار تخت بلقیس، عبور بلقیس از آبگینه و ملاقات او با سلیمان(ع) را با هدف هدایت بشر بیان می‌نماید.

دوم: کتاب مقدس، سلیمان(ع) را پادشاه بنی‌اسرائیل معرفی می‌کند که انتصاب او توسط بشر و رایزنی مادر سلیمان(ع) صورت پذیرفته است. آن‌چه در سیمای عهد قدیم راجع به نسب و خانوادۀ حضرت سلیمان(ع) و نوع ازدواج حضرت داوود(ع) بازتابیده، حکایت از تولد حضرت سلیمان(ع) -نعودبالله- از طریق عمل شنیع زنا توسط حضرت داوود(ع) با همسر یکی از افسران برجسته‌اش دارد. کتاب مقدس هم‌چنین بیان می‌کند که سلیمان(ع) اگرچه صاحب حکمت و دانش فراوانی بوده، در آخر عمر، این حکمت کاهش یافته و وی به بت‌پرستی روی آورده است. هم‌چنین درخصوص داستان ملکۀ سبا نیز بیش‌تر به مسائل سلطنتی، هدایا و نحوۀ ورود ملکه به کاخ می‌پردازد، به ‌این‌ صورت که: «ملکۀ سبا وقتی شنید که خداوند به سلیمان(ع) حکمت و قدرت داده است، تصمیم گرفت به دیدار او برود».

سوم: اگرچه نسب، جایگاه و حکمت سلیمان(ع) و هم‌چنین اصل وجود تاریخی داستان سلیمان(ع) و ملکۀ سبا در هر دو کتاب، به تصریح بیان شده است، از نظر محتوایی، روش، ساختار، هدف اصلی در خصوص گزارش همین اشتراکات(نسب، جایگاه و حکمت سلیمان(ع))، اختلافات و افتراقات آشکاری به چشم می‌خورد. ضمن این که روایت داستان در این دو کتاب، از نظر حجم مطالب و ارکان اصلی نیز متفاوت است؛ قرآن کریم با تفسیر و تحلیلِ بیش‌تر بدان پرداخته و عهد قدیم داستانی خلاصه‌تر بیان نموده و از برخی مسائل نیز سخنی به‌میان نیاورده است. اما برجسته‌ترین تفاوت در نقل این داستان، آن است که عهد قدیم تأکیدی بر پیام‌رسانی از خلال تشریح گزارش تاریخی ندارد و تنها به ثبت حوادث می‌پردازد، اما قرآن کریم از گزارش هر صحنه، پیام هدایت ویژه‌ای را برای بشر اراده فرموده است؛ لذا از شاهراه بررسی این عناصر و نیز بررسی مسالۀ عصمت سلیمان(ع) و هم‌چنین جایگاه پیامبری (و نه پادشاهی) او، می‌توان دریافت که محتویات و هدف از بیان داستان در قرآن کریم، از چنان درآمیختگی محتوایی و ابعاد هدایت‌گری برخوردار است که جنبه واقعی اعجاز آن بیش از پیش تبلور می‌یابد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Exegetical Analysis of the Story of Sulaymān and the Queen of Sheba from the View of the Qur’an and Its Comparison with the Old Testament

نویسندگان [English]

  • Syed Hussain Hosseini Bajdani 1
  • Mehdi Mehrizi Targhi 2
  • Seyed Mohammad bagher hojati 2
  • Inayat Sharifi 3
1  Ph.D. Student in the Qur’an’s Sciences and Hadith, Islamic Āzād University (Sciences and Researches Branch). Tehran, Iran
2 Assistant Professor at the Department of the Qur’an’s Sciences and Hadith, Islamic Āzād University (Sciences and Researches Branch). Tehran, Iran
3 Associate Professor at the Department of Islamic Education, Allāma Tabātabā’i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Received: 2020/5/3  |   Accepted: 2020/11/7
The story ofSulaymān and the Queen of Sheba has been narrated in the Noble Qur’an and the Old Testament as one of the profound stories among the thinkers. From the comparison of these two narrations, it is concluded that although both scriptures have recognized the ultimate purpose of the Queen of Sheba was understanding the wisdom of Sulaymān and have confirmed the historical existence of Prophet Sulaymān and the story in terms of establishing social and human relations, lineage, knowledge, and wisdom of Sulaymān and so on, they are different with respect to the quantity and quality of narrating many aspects such as calling Bilqis’ throne, bringing an account by the Hoopoe Bird (Hud Hud), passing the glass surface by Bilqis and so on quoted in the Noble Qur’an with educational purposes whereas they have not been mentioned in the Old Testament. Besides, there are fundamental differences between the reporting method in these two scriptures in issues such as position (kingdom or prophethood), infallibility of Sulaymān from the beginning until the end of his reign, highlighting the process of converting to Islam and the promotion of the Queen of Sheba from idolatry to Tawhid (monotheism) and so on such that the most basic differences between these two narrations refer to their different approach and explanation (in terms of being for guidance or entertainment). Therefore, the comparative display of the differences and similarities as well as the the analysis of this visit in terms of method, structure, and content using a descriptive-analytical approach is considered the main innovative purpose of the present article.  
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sulaymān
  • Queen of Sheba
  • Noble Qur’an
  • Old Testament
 
قرآن کریم.
1.آلوسی، سید محمود، تفسیر روح المعانی، تحقیق عبدالباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
2.ابن‌العربى، محمد بن عبدالله بن ابوبکر، احکام القرآن، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
3.ابن‌جزى غرناطى، محمد بن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکت دارالارقم بن ابى‌الارقم، 1416ق.
4.ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمان بن على، زاد المسیر فى علم‌التفسیر، بیروت: دارالکتاب‌العربی، 1422ق.
5.ابن‌عربى، ابوعبدالله محیى الدین محمد، تفسیر ابن عربى، بیروت: دار احیاء التراث‌العربى، 1422ق.
6.اندلسى، ابوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: دارالفکر، 1420ق.
7.ایازی، سید محمد علی، داستان سلیمان(ع) و بلقیس و استناد به آن در جهاد ابتدایی، پژوهش‌های قرآنی مشهد، دوره 19شماره73، ص52-71، 1392ش.
8.بغوى، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربى، 1420ق.
9.بلاغی، صدرالدین،  فرهنگ قصص قرآن، تهران: امیرکبیر، 1373ش.
10.بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبد الله محمود شحاته، بیروت: دار إحیاء التراث، 1423ق.
11.ثعالبى، عبدالرحمان بن محمد، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن، تحقیق شیخ محمدعلى معوض و شیخ عادل احمد عبدالموجود، بیروت: داراحیاء التراث‌العربى، 1418ق.
12.حجازى، محمد محمود، التفسیر الواضح، بیروت: دارالجیل الجدید، 1413ق.
13.حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولى محلاتى، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
14.رسول زاده، عباس،  سلیمان، اسطوره یا تاریخ، معرفت ادیان، دوره 4 شماره 1، 153صـ175، 1389ش.
15.زحیلى، وهبة بن مصطفى، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1418ق.
16.زمخشرى، محمود، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت‏: دارالکتاب العربی، 1407ق.
17.سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، حکمت و حکیم در عهد قدیم، قبسات، دوره3 ش 35،ص 127-144، 1384ش.
18.سید بن قطب، بن ابراهیم شاذلی، فى ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق، 1412ق.
19.سیوطى، جلال الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
20.شفیعی، روح الله،  بررسی تاریخی خاندان پیامبران در قرآن و مقایسه آن با عهدین، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران: دانشگاه علاّمه طباطبایی. 1391ش.
21.شوکانی، محمد بن على، فتح القدیر، بیروت: دار ابن کثیر، 1414ق.
22.طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
23.طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
24.طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ترجمه حبیب یغمایی، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
25.عباسی، مهرداد و ژاله آزادگان،  بررسی تطبیقی داستان دیدار حضرت سلیمان(ع) و ملکۀ سبا در قرآن، تورات و منابع اسلامی، فصلنامه قرآنی کوثر، دوره،12شماره43،ص 53-74، 1391.
26.فخررازی، محمدبن عمر، تفسیر کبیر، ترجمه علی اصغر حلبی، قم: اساطیر، 1379.
27.فضل الله، سید محمد حسین، تفسیر من وحى القرآن، بیروت: دارالملاک للطباعة و النشر، 1419ق.
28.فیضى دکنى، ابوالفضل، سواطع الالهام فى تفسیر القرآن، قم: دارالمنار، 1417ق.
29.قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن. تهران: امیر کبیر، 1376ش.
30.قمى، على بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب، 1367.
31.کتاب مقدس(تورات)، انجمن بین المللی کتاب مقدس (چهارم) (2009م).
32.کتاب‌هایی از عهد عتیق (کتاب‌های قانونی ثانی) براساس کتاب مقدس اورشلیم، مترجم: پیروز سیار، تهران: نشر نی، 1380ش.
33.کاشانی، فتح الله، تفسیرمنهج الصادقین فی الزام مخالفین، تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی، 1336.
34.گنابادى، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة فى مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408ق.
35.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1374ش.
36.ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: علمی و فرهنگی، 1386ش.
37.نیشابورى، نظام الدین حسن بن محمد. تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. تحقیق شیخ زکریا عمیرات. بیروت: دارالکتب العلمیه. 1416ق.
A. Ro (1956) “Solomon in the Aggadah, "Encyclopedia Judaica, v. 15 ,New York, The Macmillan Company,p106-108.
Cohn, Sh (2003) Dan. Judaism: History Belief, And  Practice, Canada: outledge.
Comay, J (2002) Who’s Who in the Old Testament, London & New York: Routledge.
Karesh, E. Mitchell, M. Hurvitz (2006). Encyclopedia of World Religions. Encyclopedia of Judaism. Editor: J. Gordon Melton. New York: Facts on File,. Inc.
Landman, I (1969). The Universal Jewish Encyclopedia, New York: KTAV Publishing.
Lucks, N (2009). Queen of Sheba (Ancient World Leaders,(New York: Chelsea House.
Scott, (1978). R, Wisdom In: Encycloaedia Judaica, V. 16, (Jerusalem 1978- 1982).
Abramsky S. Spring D. Solomon, in EncyclopaediaJudica, Slikonof, Second edition, volume. 18, P. 756.
Seters, J (1987) "Solomon", In: The Encyclopedia of Religion, V. 13, and Mircea Eliade. Macmillan Publishing Company, New York.
CAPTCHA Image