مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه مفسران فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 استاد یار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

3 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه قم

10.22091/ptt.2020.3770.1455

چکیده

تاریخ دریافت: 06/09/1398   |   تاریخ پذیرش: 01/03/1398
مشروعیت، یک ویژگی در یک نظام حکومتی است که به‌سبب‌آن، حاکم حکمرانی خویش را صحیح می‌داند و مردم تبعیت از حکومت را وظیفۀ خود می‌شمارند. مشروعیت پاسخی به این پرسش است که چرا عده‌ای حق حکومت دارند و دیگران موظف به اطاعت از آنانند؟ مسئلۀ مشروعیت، همان پرسش از حق حاکمیت فرمانروایان است. مفسران فریقین به‌دلیل صراحت آیات مربوط به حکومت، به‌اتفاق، خداوند متعال را، منشأ ذاتی مشروعیت حکومت می‌دانند و بر این نظرند که چون خداوند اجلّ از ماده است و در قالب مادی نمی‌گنجد و نمی‌تواند خود در جامۀ انسان‌ها درآید و بر آنان حکم راند، حتماً مرتبه‌ای از ولایت خود را به برخی از انسان‌ها تفویض کرده است. آنها همچون اکثر قریب‌به‌اتفاق مسلمانان، معتقدند که در زمان حضور پیامبر(ص)، خداوند حق حاکمیت را به ایشان واگذار کرده است؛ لیکن اختلاف عمده بر سر منبع یا منابع مشروعیت حکومت حاکمان پس از پیامبر(ص) است. مفسران شیعه اعتقاد به مشروعیت الهی حکومت و نصب امام با نص از جانب خداوند دارند؛ اما مفسران اهل‌سنت به‌رغم مسلّم دانستن این طریق برای اثبات امامت، به‌دلیل آنکه آن را ثابت نشده می‌دانند، معتقدند که امامت و حکومت از راه‌های گوناگونی از جمله بیعت و انتخاب اهل حل و عقد، ولایتعهدی و استخلاف امام سابق، زور و غلبه منعقد می‌شود؛ هرچند راه آخر یعنی زور و غلبه بیشتر مورد توجیه و حتی تخطئۀ این مفسران قرار گرفته تا مورد تأیید.
 
 



© نجفی، م.ج؛ رحمان‌ستایش، م.ک؛ ژرفی‌یگانه، ز. (1400). مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه مفسران فریقین، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (12)، 258-235.  Doi: 10.22091/PTT.2020.3770.1455

تازه های تحقیق

نتایج

از آنچه بیان شد، آشکار گردید که دربارۀ هر حاکم و حکومتی، سوال از مشروعیت مطرح است و همۀ حکومت‌ها در برابر چنین پرسشی قرار دارند؛ به‌دیگربیان، یکی از مباحث کلیدی مربوط به حاکمیت، منشأ مشروعیت آن است و طبعاً هر نظام سیاسی باید پاسخگوی منشأ حاکمیت و مشروعیت خویش باشد. از صراحت آیات قرآن کریم پیرامون مسئلۀ حکومت، مفسران فریقین، به‌اتفاق، قائل به آن شده‌اند که خداوند متعال، منشأ ذاتی مشروعیت بوده و مرتبه‌ای از ولایت خود را به برخی از بندگان تفویض کرده است که از جملۀ ایشان، نبی مکرم اسلام(ص) است. اما اختلاف عمده، بر سر منبع یا منابع مشروعیت حکومت حاکمان پس از پیامبر(ص) است؛ درحالی‌که از نگاه امامیه تعیین حاکم به‌هیچ‌وجه در منطقۀ فراغ نیست و هر حکومتی باید مشروعیت خویش را به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از خداوند متعال کسب کند، زیرا تنها اوست که حق حاکمیت بر انسان‌ها را دارد و درنتیجه او می‌تواند این حق را به هرکسی که بخواهد، تفویض نماید؛ مفسران اهل‌سنت برخلاف مفسران امامیه، علیرغم پذیرش مشروعیت الهی حکومت و نصب امام با نص از جانب خداوند، این طریق را برای خلفای پیامبر ثابت شده نمی‌دانند و معتقدند امامت و حکومت از راه‌های گوناگون همچون بیعت و انتخاب اهل حل و عقد، ولایتعهدی و استخلاف امام سابق و همچنین زور و غلبه منعقد می‌شود؛ گرچه روش زور و غلبه، به صراحت مورد تأیید اکثریت ایشان قرار نگرفته و گروهی تنها درصدد توجیه مشروعیت حکومت حاکمانی که از این طریق به حکومت رسیده‌اند، برآمده‌اند و در مقابل، دسته‌ای با بیان‌های مختلف، به آن تاخته و مورد تخطئه‌اش قرار داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Principles of Government Legitimacy as Envisaged by the Sunni and Shia Quran Interpreters

نویسندگان [English]

  • Muhammad Javad Najfi 1
  • Muhammad Kazem Rahman Setayesh 2
  • | Zahra Zharfi Yeganeh 3
1  Associate professor, Dept. of Quran and Hadith Sciences, University of Qom
2 Assistant professor, Dept. of Quran and Hadith Sciences, University of Qom
3 PhD student of comparative tafsir, University of Qom, the main writer of this paper
چکیده [English]

Received: 2019-11-17   |   Accepted: 2020-05-21
 Legitimacy is a trait in a ruling system by means of which the ruler regards his ruling correct and right, and people regard it their duty to obey the ruling power. In other words, legitimacy is an answer to the query as to why a certain group of people hold the right to rule and the rest must only obey them. Both Sunni and Shia interpreters of the Quran regard God as the source of the ruling legitimacy, hence they reason that as God is superior by far from having any material manifestation, He has certainly granted a level of His ruling legitimacy to certain people to undertake it. Like a great majority of Muslims, they also hold that God had granted this right to His messenger, the Prophet Muhammad, in his time. However, differences emerge on who should rule after the Prophet Muhammad. Shi'a interpreters of the Quran believe in the Divine legitimacy of ruling and the assignment of the Infallible Imam based on the explicit assertion indicated by God; nevertheless, Sunni interpreters hold that given the unestablished practice of nominating the imam, albeit its being proved, it may realize in a variety of ways, for instance, oath of allegiance (bay'ah), selection, election, nomination, succession, use of force, and domination. The last two ways are sometimes refuted.
 


 



© Najafi, M.J; Rahman Setayesh, M.K; Zharfi Yeganeh, Z. (2021) The Principles of Government Legitimacy as Envisaged by the Sunni and Shia Quran Interpreters. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 235-258.  Doi: 10.22091/PTT.2020.3770.1455

کلیدواژه‌ها [English]

  • principles
  • legitimacy
  • ruling
  • Quran interpreters
  • Sunni and Shi'a sects

مراجع

 
قرآن کریم.
1. آقابخشی، علی، افشاری‌راد، مینو؛ فرهنگ علوم سیاسی؛ تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 1376ش.
2. آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم؛ بیروت: دار الکتب العلمیۀ، 1415ق.
3. ابن عاشور، محمدبن‌طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
4. ابن قدامه حنبلی، موفق‌الدین؛ المغنی؛ بیروت: دار الکتب العربی، 1972م.
5. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دار الکتب العلمیۀ، 1419ق.
6. ابوالحمد، عبدالحمید؛ مبانی سیاست؛ تهران: توس، 1353ش.
7. ابویعلی، محمدحسین‌بن‌فراء؛ الأحکام السلطانیة؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ش.
8. افلاطون؛ جمهوریت؛ ترجمه: روحانی، فواد؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1368ش.
9. تفتازانی، سعدالدین؛ شرح المقاصد؛ بی‌جا: مطبعۀ الحاج محرم افندی، بی‌تا.
10. الجزیری، عبدالرحمان؛ الفقه علی المذاهب الاربعة؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
11. حاتمی، محمدرضا؛ «بررسی و نقد مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه اهل‌سنت»، مجله دانش سیاسی، شماره1، بهار و تابستان 1384ش.
12. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله؛ مستدرک علی الصحیحین؛ بیروت: دار المعرفۀ، بی‌تا.
13. خسروپناه، عبدالحسین؛ «نظریه تاویل و رویکردهای آن»، کتاب نقد، ش7، 1377ش.
14. خنجی اصفهانی، فضل‌الله؛ سلوک الملوک؛ تهران: خوارزمی، 1362ش.
15. دوگان، ماتیه؛ «سنجش مفهوم مشروعیت و اعتماد، اطلاعات سیاسی و اقتصادی»، ش1و2، سال دهم، 1374ش.
16. روسو، ژان ژاک؛ قرارداد اجتماعی (متن و در زمینۀ متن)؛ ترجمه: مرتضی کلانتری، تهران: انتشارات آگاه، 1379ش.
17. رشیدالدین میبدی، احمدبن‌أبی‌أسعد؛ کشف الأسرار و عدّة الأبرار؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371ش.
18. رشیدرضا، محمد؛ تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)؛ مصر: الهیئۀ المصریۀ العامۀ للکتاب، 1990م.
19. زحیلی، وهبة‌بن‌مصطفی؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهَج؛ بیروت، دمشق: دار الفکر المعاصر، 1418ق.
20. زمخشری، محمود؛ الکاشف عن حقائق غوامض التزیل؛ بیروت: دار الکتب العربی، 1407ق.
21. سید قطب شاذلی، سید‌ بن‌قطب‌بن‌ابراهیم؛ فی ظلال القرآن؛ بیروت، قاهرۀ: دار الشروق، 1412ق.
22. شریف رضی، محمدبن‌حسین؛ نهج‌البلاغة؛ به‌تحقیق صبحی صالح؛ قم: نشر هجرت، 1414ق.
23. شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ بیروت: دار المعرفۀ، 1990م.
24. صدر المتألهین، محمدبن‌ابراهیم؛ تفسیر القرآن الکریم (صدرا)؛ قم: انتشارات بیدار، 1366ش.
25. طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
26. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
27. طوسی، محمدبن‌حسن؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
28. عالم، عبدالرحمان؛ بنیادهای علم سیاست؛ تهران: نشر نی، 1387ش.
29. غزالی، ابوحامد محمد؛ احیاء علوم الدین؛ قاهرۀ: مطبعۀ مصطفی البانی، 1939م.
30. فارابی؛ آراء اهل المدینه الفاضله؛ تحقیق: علی ابوملحم، بیروت: دار الهلال، 1995م.
31. فخرالدین رازی، محمدبن‌عمر؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
32. قاضی‌زاده، کاظم؛ «منشأ ولایت معصومین(ع)»، فصلنامه حکومت اسلامی، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، شماره اول، سال اول، قم، پاییز 1357ش.
33. کوفی، احمدبن‌اعثم، الفتوح؛ بیروت: دار الأضواء، 1411ق.
34. لاریجانی، محمدجواد؛ مباحثی در مشروعیت و کارآمدی؛ تهران: سروش، 1373ش.
35. لاریجانی، محمدجواد؛ نقد دینداری و مدرنیسم؛ تهران: سروش، 1374ش.
36. ماوردی، ابوالحسن علی‌بن‌محمد؛ الأحکام السلطانیة و الولایات الدینیۀ؛ قاهرۀ: مکتب الإعلام الإسلامی، 1406ق.
37. مصباح یزدی، محمدتقی؛ «حکومت و مشروعیت»؛ کتاب نقد، ش 7، 1377ش.
38. معصومی، سید محمدمسعود؛ «مبانی مشروعیت حکومت اسلامی و ولایت فقیه (1)»، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره سوم (سال چهاردهم)، پاییز 1388ش.
39. مغنیه، محمد جواد؛ تفسیر الکاشف؛ تهران: دار الکتب الإسلامیۀ، 1424ق.
40. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیۀ، 1374ش.
41. وینسنت، اندرو‌؛ نظریه‌های دولت؛ ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نی، 1371ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار