بررسی و مقایسه دیدگاه اصولیان شیعه و مفسران فریقین در تفسیر مهم‌ترین آیات اصل برائت

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق دانشگاه شیراز

2 دانشیار بخش علوم قرآن و فقه دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

اثبات و بررسی ادلة برائت- که یکی از بنیادی‌ترین اصل در نزد اصولیان شیعه است- اهمیت بسیاری دارد. برخی از اصولیان در اثبات اصل برائت به آیاتی از قرآن استناد کرده‌اند. در این مقاله سعی شده است، ابتدا مهم‌ترین آیات اصل برائت؛ مانند آیات 15 اسراء، 7 طلاق و 42 انفال را مطرح کند، سپس، نظرهای اصولیان و مفسران شیعه و اهل تسنن در کتب اصولی و تفسیری را با یکدیگر تطبیق دهد و شباهت‌ها و تفاوت‌ها را مشخص سازد. اصولیان دربارة آیات مزبور دو دیدگاه دارند. براساس یک دیدگاه، آیات مزبور بر اصل برائت دلالت دارند و براساس دیدگاه دیگر، بر اصل برائت دلالت ندارند.
در تفاسیر اهل‌سنت درخصوص آیة اول (اسراء: 15) بیشتر به تفاوت بین برائت شرعی و عقلی اشاره ‌شده است و در تفاسیر امامیه نیز همانند دیدگاه اصولیان دو دیدگاه وجود دارد. مفسران شیعه و سنی، آیه دوم (طلاق: 7) را بر نفی تکلیف مالایطاق از طرف خداوند حمل کرده‌اند. برخی از ایشان به مصادیقی از تکلیف مالایطاق، همچون انفاق بیش از توان، معرفت بدون در اختیار بودن اسباب آن و... اشاره نموده‌اند. این نوع تفاسیر با تفسیر آیه به ممنوعیت هر نوع تکلیف مالایطاق منافات ندارند. بسیاری از مفسران هر دو مذهب آیه سوم (انفعال: 41) را با توجه به شأن نزول، آن تفسیر کرده‌اند. آیات اصولی در گذر زمان تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده‌اند. ازآنجایی‌که مفسران شیعی و اهل‌سنت و نیز دانشمندان اصولی هر دو مذهب فقهی دربارة آیات مورد نظر مشترکات زیادی دارند؛ بررسی تطبیقی آن آیات می‌تواند به همگرایی و نزدیکی دو علم اصول فقه و تفسیر کمک کند.

تازه های تحقیق

برخی از آیات مورد استناد دانشمندان اصولی برای اثبات برائت، برائت را نتیجه می‌دهند و برخی از آنها به برائت ارتباطی ندارند. برای مثال، برخی از اصولیان؛ مانند شیخ انصاری دلالت آیة 17 سوره اسراء بر اصل برائت را نپذیرفته و تعذیب در این آیه را مربوط به همین دنیا و امت‌های پیشین دانسته است، و برخی مانند امام خمینی آیه را ظاهرترین و محکم‌ترین آیه در اثبات اصل برائت دانسته‌اند. در تفاسیر اهل‌سنت بیشتر به تفاوت میان برائت شرعی و عقلی اشاره‌ شده است؛ البته این اختلاف در تفاسیر شیعی نیز به‌چشم می‌خورد.

همچنین، برخی از اصولیان در دلالت آیة 7 سوره طلاق گفته‌اند که ظهور در برائت آن آشکار است؛ مانند نراقی، میرزای قمی و امام خمینی. و اصولیان دیگری؛ مانند شیخ انصاری معتقدند این آیه بر اصل برائت دلالت ندارد. مفسران شیعه و سنی، این آیه را حمل بر نفی تکلیف مالایطاق از طرف خداوند کرده‌اند، که یکی از اقسام و مصادیق آن عقاب بلا بیان می‌باشد.

درباره آیة 42 سورة انفال نیز اصولیان دو نظر دارند. برخی، همچون صاحب منهاج الاصول دلالت آیه را در اثبات اصل برائت پذیرفته‌اند، ولی بیشتر اصولیان دلالت آن را بر اصل برائت نپذیرفته‌اند. مفسرین هر دو مذهب نیز بیشتر باتوجه به شأن نزول، آیه را تفسیر کردند؛ البته تفاسیر دیگری نیز ذکر شده که هیچ‌کدام به اصل برائت ارتباط ندارند.

منابع تفسیری شیعه و اهل‌سنت و نیز منابع اصولی هر دو مذهب فقهی که از آیات مورد بحث سخن گفته‌اند، نشان می‌دهند که آیات اصولی در گذر زمان تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده‌اند. همچنین، نشان می‌دهند که بین دیدگاه مفسران شیعی و اهل‌سنت و نیز بین دانشمندان اصولی هر دو مذهب فقهی مشترکات فراوانی به‌چشم می‌خورد.

نکاتی که به آنها اشاره شد، می‌توانند راه‌های جدیدی را در اثبات اصل برائت با استفاده از آیات قرآن بگشایند و به همگرایی و نزدیکی دو علم اصول فقه و تفسیر کمک کنند و از نتایج یکدیگر بهره گیرند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparative Analysis of the Viewpoints of the Usulis and Sunni and Shi’ite Commentators on Exegesis of the Most Important Verses about the Principle of Bira’at

نویسندگان [English]

  • Zahra Atashi 1
  • Morteza Rahimi 2
  • Mohammad Javad Salmanpoor 2
1 M.A. in Fiqh and Fundaments of Law, University of Shiraz
2 Associate Professor, Department of the Qur'anic Science and Fiqh, University of Shiraz
چکیده [English]

Analysis of the arguments for Bira’at (presumption of innocence) -as one of the most fundamental principles among Shi’ite Usulis (the majority Twelver Shi’ite Muslim group)- is immensely important; and some Usulis have made reference to the verses in the Qur’an to prove this presumption. This article aims to mention the most important Qur'anic verses on the principle of Bira’at such as Surah al-Isra: 15, Surah at-Talaq: 7, Surah al-Anfal: 42; and then to compare the Usulis and Shi’ite and Sunni commentators’ viewpoints in order to determine their commonalities and differences. The Usulis have two perspectives on the given verses. One perspective denotes that those verses imply presumption of innocence and another does not so. Given the first verse (Surah al-Isra: 15), Sunni exegeses mostly point to the difference between religious and rational Bira’at. Moreover, in Twelver exegeses there are perspectives like those of Usulis. Shi’ite and Sunni commentators perceive the second verse (Surah at-Talaq:7) as the negation of unbearable duty from God, and have pointed to some instances of unbearable duties such as Infaq (charity) more than one can afford, insight without having its requirement and so on. These exegeses are compatible with the interpretation of the verse denoting ban on every unbearable duty. Many commentators of both denominations have interpreted the third verse (al-Anfal: 41) with regard to its occasion of revelation (asbab al-Nuzul). Usuli verses have undergone changes and transformations through history. Since Sunni and Shi’ite commentators as well as Usuli scholars in both Islamic jurisprudent denominations have much commonality on the given verses, so comparative analysis of their views can contribute to the convergence and affinity between Fiqh principles and exegesis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bira’at (Presumption of Innocence)
  • Exegesis
  • Usulis
  • Commentators
  • Shi’ites
  • Sunnis

مراجع

- قرآن کریم.
- آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین؛ کفایة الأصول (طبع آل البیت)؛ چاپ اول، قم: موسسة آل البیت، 1409 ق.
- آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر؛ بحر الفوائد فی شرح الفرائد (طبع جدید)؛ چاپ اول، بیروت: التاریخ العربی، 1429 ق.
- ابن‌بابویه قمی، محمد‌بن‌علی؛ التوحید (للصدوق)؛ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، 1398 ق.
- _________________؛ الخصال؛ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، 1362 ش.
- ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ سوم، ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز، بی‌تا.
- ابن‌حزم اندلسی، علی‌بن‌احمد؛ الاحکام؛ بی‌جا: مطبعة العاصمة، بی‌تا.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی؛ تحف العقول علی آل الرسول؛ چاپ دوم، قم: جامعه مدرسین، 1404 / 1363 ق.
- ابن‌عربی، محمد‌بن‌عبدالله؛ احکام القرآن؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن‌عطیه، عبدالحق؛ المحرر الوجیز فی تفسیر کتاب العزیز؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل ابن‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1419 ق.
- ابوالوفاء بغدادی، علی‌بن‌عقیل؛ الواضح فی اصول الفقه؛ چاپ اول، بیروت: دار المعرفة، 1420ق.
- اصفهانی، محمدحسین؛ نهایة الدرایة فی شرح الکفایة؛ چاپ دوم، بیروت: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1429 ق.
- انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین؛ فرائد الاُصول؛ چاپ پنجم، قم: انشارات اسلامی، 1416 ق.
- _______________________؛ فرائد الأصول؛ چاپ نهم، قم: طبع مجمع الفکر، 1428 ق.
- بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، تهران: بنیاد معرفت، 1416ق.
- بغوی، حسین‌بن‌مسعود؛ معالم التنزیل؛ چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
- تنکابنی، محمد؛ إیضاح الفرائد؛ چاپ اول، تهران: اسلامیه، 1385 ق.
- جصاص، احمد‌بن‌علی؛ احکام القرآن؛ بیروت: دارالحیاء التراث العربی، 1405 ق.
- حائری اصفهانی، محمدحسین‌بن‌عبدالرحیم؛ الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة؛ چاپ اول، قم: الاسلامیه، 1404 ق.
- حسینی همدانی، سیدمحمد حسین؛ انوار درخشان؛ چاپ اول، تهران، کتابفروشی لطفی، 1404 ق.
- حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- حکیم، محمدتقی‌بن‌محمد سعید؛ الأصول العامة فی الفقه المقارن؛ چاپ دوم، قم: مجمع جهانی اهل البیت، 1418 ق.
- حیدری، علی‌نقی؛ اصول الاستنباط؛ چاپ اول، قم: لجنه اداره الحوزه العلمیه‏، 1412 ق.
- خمینی، روح‌الله؛ تنقیح الاصول؛ چاپ سوم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1427 ق.
- ____________؛ معتمد الاصول؛ چاپ دوم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1428 ق.
- ____________؛ تهذیب الأصول؛ چاپ اول، قم: دارالفکر، 1382 ش.
- ____________؛ انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة؛ چاپ دوم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415 ق.
- ___________؛ تهذیب الأصول؛ چاپ اول، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1423 ق.
- دروزة، محمد عزت؛ التفسیر الحدیث؛ قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة ، 1383ق.
- سلمی دمشقی، ابومحمد عزالدین؛ الامام فی بیان أدله الاحکام؛ چاپ اول، بیروت: دارالبشائر، 1407ق.
- سمرقندی، نصر‌بن‌محمد؛ بحر العلوم؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- شافعی، محمد‌بن‌ادریس؛ احکام القرآن؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- صادقی تهرانی، محمد؛ البلاغ فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، قم: بی‌نا، 1419ق.
- صالحی مازندارنی، اسماعیل؛ مفتاح الأصول؛ چاپ اول، قم: صالحان، 1424 ق.
- طباطبایی قمی، تقی؛ آراؤنا فی أصول الفقه؛ چاپ اول، قم: محلاتی، 1371 ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ دوم، قم: اسماعیلیان، 1371.
- ____________________؛ حاشیة الکفایة؛ چاپ اول، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، بی‌تا.
- طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد؛ التفسیر الکبیر؛ چاپ اول، اردن: دار الکتاب الثقافی، 2008م.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛ تهران: ناصرخسرو، 1372 ش.
- طبری، محمد؛ ترجمة تفسیر طبری؛ مترجم حبیب یغمایی؛ چاپ دوم، تهران: انتشارات توس، 1356 ش.
- طنطاوی، سیدمحمد؛ التفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- طوسی، محمد‌بن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طیب، سیدعبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیرالقرآن؛ چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام، 1378 ش.
- عراقی، ضیاءالدین؛ منهاج الأصول؛ چاپ اول، بیروت: بی‌نا، 1411 ق.
- ______________؛ نهایه الأفکار؛ چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.
- فضل‌الله، محمدحسین؛ من وحی القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار الملاک، 1419ق.
- کیاهراسی طبری، علی‌بن‌محمد؛ احکام القرآن؛ چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1405.
- کلینی، محمد‌بن‌یعقوب؛ الکافی؛ چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407 ه‍ ق.
- کمره‌ای، محمدباقر؛ أصول الفوائد الغرویة فی مسائل علم أصول الفقه الاسلامی؛ چاپ اول، تهران: فردوسی، بی‌تا.
- محمدی، علی؛ شرح اصول استنباط؛ چاپ سوم، قم: دارالفکر، بی‌تا.
- ___________؛ شرح رسائل؛ چاپ هفتم، قم: دارالفکر، 1387 ش.
- معرفت، محمدهادی؛ التفسیر الاثری الجامع؛ چاپ اول، قم: انتشارات التمهید، 1387ش.
- مغنیه، محمدجواد؛ تفسیر الکاشف؛ چاپ اول، قم: دار الکتاب الاسلامی، 1424ق.
- مکارم شیرازی، ناصر؛ الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل؛ چاپ اول، قم: کتابخانه مدرسه امیرالمؤمنین†، 1421ق.
- ملکی اصفهانی، مجتبی؛ فرهنگ اصطلاحات اصول؛ چاپ اول، قم: عالمه، 1379 ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن؛ القوانین المحکمة فی الأصول (طبع جدید)؛ چاپ اول، قم: احیاء الکتب الاسلامیه، 1430 ق.
- نائینی، محمدحسین؛ فوائد الاُصول؛ چاپ اول، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1376 ش.
- نراقی، محمد مهدی‌بن‌ابی‏ذر؛ جامعه الأصول؛ چاپ اول، قم: کنگرة بزرگداشت محققان نراقی، 1422 ق.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار