تحلیل تطبیقی انواع تغییر دلالت کلمه‌ها در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف قرآن و اهل‌بیت، دانشکده اهل‌بیت، دانشگاه اصفهان

چکیده

زبان، همانند دیگر پدیده‌های انسانی با گذر زمان تغییر می‌کند. از میان اجزای گوناگون زبان، «واژه‌ها» بیش از دیگر اجزای آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می‌شوند. در تفسیر آیات قرآن، توجه مفسّر به این تغییرات می‌تواند معانی و مفاهیم درست‌تری از آیات را فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق آرای تفسیری شیخ طوسی و ابن‌عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه‌ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تخصیص، تعمیم و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه‌های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته‌اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن‌عطیه به این‌گونه مباحث پرداخته، به‌طوری که در بسیاری از موارد تحلیل‌های لغوی ابن‌عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن‌عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه‌ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته‌اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب، ازجمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل‌های لغوی به‌شمار می‌آید.
 


 

تازه های تحقیق

. نتیجه‌گیری

نتایج حاصل از این پژوهش را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

ـ طوسی و ابن‌عطیه به اهمیت معناشناسی کلمه‌ها در تفسیر آیات، توجه خاصی داشته‌اند و این موضوع، مبنای بسیاری از آرای تفسیری آنان است.

ـ حجم تحلیل‌های لغوی در تفسیر التبیان بیش از المحرر الوجیز است؛ البته طوسی این کار را تا حد نیاز انجام داده و هیچ‌گاه از حد اعتدال خاج نشده است.

ـ استناد به قرآن و شعر عرب؛ ازجمله منابع تفسیری هردو مفسر بوده که در بسیاری از تحلیل‌های لغوی خود از آن بهره گرفته‌اند.

ـ ابن‌عطیه در موارد متعددی در تعیین دلالت‌های معنایی کلمات متأثر از طوسی است.

ـ هرچند در آثار دانشمندان اسلامی اصطلاحات جدید زبان‌شناسی وجود ندارد؛ اما ماهیت بحث‌ها و آرای آنان همان چیزی است که در زبان‌شناسی معاصر مطرح است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Analysis of Words Implications in at-Tibyan and al-Muharrar al-Wajiz

نویسنده [English]

  • Sohbatollah Hasanvand
Assistant Professor, Department of the Quran and Ahl al-Bayt Teachings, Faculty of Ahl al-Bayt, University of Isfahan
چکیده [English]

Language, like any other human phenomena, changes over time. Among various components of language, “vocabularies” are subject to change more than any other linguistic components in terms of semantic implications. In interpretation of the Quranic verses, the commentator’s attention to these changes can provide more accurate meanings and concepts of the Quranic verses for the readers. The present research study which is conducted using descriptive analysis and making a comparison between interpretive views of Sheykh Tusi and Ibn Attiya, aims to analyze the role of various changes in words implication in at-Tebyan and al-Muharrar al-Wajiz exegeses. The results of this research indicate that specification, generalization, and transfer are among important forms of implication change in the Qur’anic terms which have been taken into account by both commentators. Sheikh Tusi has focused more on such issues so that in many cases Ibn Attiaya’s lexical analyses are under his influence. Moreover, Tusi and Ibn Attiya in their analyses of Qur’anic lexicography have paid attention to the role of application style in changing word implications and the historical evolution of such changes up until revelation. Making reference to the Qur’an and Arabic poetry and discourse are among interpretive sources used by both commentators in many lexical analyses.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • At-Tebyan
  • Al-Muharar al-Wajiz
  • Word
  • Semantic Implication
  • Comparison
- . قرآن کریم.
- 2. ابن‌تغری، یوسف؛ النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة؛ قاهرة: المؤسسة العامة للتألیف و الترجمة و الطباعة و النشر، 1963م.
- 3. ابن‌جنی، ابوفتح عثمان؛ الخصائص؛ تحقیق محمدعلی النجار و آخرون؛ بیروت: عالم الکتب، بی‌تا.
- 4. ابن‌خاقان، فتح‌بن‌محمد؛ قلائد العقیان محاسن الأعیان؛ تحقیق حسین یوسف خریوش؛ بی‌جا: مکتبة المنار، بی‌تا.
- 5. ابن‌الخطیب، لسان الدین محمد؛ الإحاطة فی أخبار غرناطة؛ تحقیق یوسف‌علی الطویل؛ الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 2003م.
- 6. ابن‌عطیه، عبدالحق؛ المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق محمدعبد‌السلام عبدالشافی؛ الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1422ق.
- 7. ابن‌فارس، ابوالحسن احمد؛ الصاحبی؛ تحقیق احمد صقر؛ قاهرة: مطبعة عیسی البابی الحلبی، بی‌تا.
- 8. ___________________ ؛ مقاییس اللغة؛ تحقیق عبدالسلام محمد هارون؛ الطبعة الثانیة، قاهرة: دار إحیاء الکتب‌العربیة، 1366ق.
- 9. ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم؛ تأویل مشکل القرآن؛ تحقیق احمد صقر؛ بی‌جا: دار إحیاء الکتب‌العربیة، بی‌تا.
- 10. ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر للطباعة و النشر، 1955م.
- 11. ابن‌ناقیا، عبدالله؛ الجمان فی تشبیهات القرآن؛ تحقیق احمد مطلوب و خدیجة‌الحدیثی؛ بغداد: دارالجمهوریة، 1968م.
- 12. أبوعودة، عودة خلیل؛ التطور الدلالی بین لغة الشعر الجاهلی و لغة القرآن الکریم؛ الأردن: زرقاء، بی‌تا.
- 13. اصفهانی، راغب؛ مفردات ألفاظ القرآن؛ تحقیق صفوان عدنان داوودی؛ الطبعة الرابعة، قم: ذوی‌القربی، 1452ق.
- 14. امین، سیدمحسن؛ أعیان الشیعة؛ تحقیق حسن الأمین؛ الطبعة الثانیة، بیروت: مطبعة الإنصاف، 1963م.
- 15. أنیس، إبراهیم؛ دلالة الألفاظ؛ الطبعة الخامسة، بی‌جا: مکتبة الأنجلو المصریة، 1984م.
- 16. اولمان، استفان؛ دور الکلمة فی اللغة؛ ترجمه کمال محمد بشر؛ الطبعة العاشرة، قاهرة: مکتبة الشباب، 1976م.
- 17. ایرانی‌قمی، اکبر؛ روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان؛ چاپ اول، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1371ش.
- 18. بابایی، علی‌اکبر؛ بررسی مکاتب و روش‌های تفسیری؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391ش.
- 19. جاحظ، عمرو‌بن‌بحر؛ الحیوان؛ تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون؛ الطبعة الثالثة، بیروت: دار الکتب العربی، 1969م.
- 20. جرجانی، عبدالقاهر؛ أسرار البلاغة؛ تعلیق احمد مصطفی المراغی؛ قاهرة: مطبعة الاستقامة، 1932م.
- 21. جوهری، ابونصر اسماعیل؛ الصحاح؛ تحقیق احمد عبدالغفور عطار؛ مصر: دار الکتب العربی، بی‌تا.
- 22. حماد، احمد عبدالرحمن؛ عوامل التطور اللغوی؛ بیروت: بی‌تا، 1983م.
- 23. ذهبی، شمس‌الدین محمد‌بن‌احمد؛ سیر أعلام النبلاء؛ تحقیق شعیب الأرنئوط، الطبعة التاسعة، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1993م.
- 24. ___________________________ ؛تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام؛ تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، لبنان: دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- 25. زرکشی، بدرالدین محمد‌بن‌عبدالله؛ البرهان فی علوم القرآن؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ بیروت: دار المعرفة، 1972م.
- 26. زیدی، کاصد یاسر؛ منهج الطوسی فی تفسیر القرآن الکریم؛ قاهره: جامعة القاهرة، 1976م.
- 27. سبکی، تاج‌الدین عبدالوهاب؛ طبقات الشافعیة الکبری؛ الطبعة الأولی، بی‌جا: مطبعة الحلبی، 1928م.
- 28. سیوطی، جلال‌الدین عبد‌الرحمن؛ المزهر فی علوم اللغة و أنواعها؛ تحقیق محمد احمد جاد المولی و آخرون؛ الطبعة الرابعة، بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربیة، 1958م.
- 29. _______________________ ؛ الإتقان فی علوم القرآن؛ تحقیق محمدابی‌الفضل ابراهیم؛ قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1975م.
- 30. ______________________ ؛ طبقات المفسرین؛ بی‌جا: طبعة لیدن، 1839م.
- 31. ______________________؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة؛ تحقیق علی‌محمد عمر، الطبعة الأولی، قاهرة: مکتبة الخانجی، 2005م.
- 32. صفدی، صلاح الدین‌بن‌ایبک؛ الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریبر؛ استانبول: مطبعة وزارة المعارف، 1949م.
- 33.ضبی، احمد‌بن‌یحیی؛ بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الأندلس؛ الطبعة الأولی، لبنان: دار الکتب العلمیة، 1417ق.
- 34. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح هاشم رسولی؛ چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
- 35. طوسی، محمد‌بن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تصحیح احمد حبیب عاملی؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1376ش.
- 36. ____________________ ؛ الفهرست؛ الطبعة الثانیة، النجف: المطبعة الحیدریة، 1961م.
- 37. عسقلانی، شهاب‌الدین ابن‌حجر؛ لسان المیزان؛ الطبعة الأولی، حیدرآباد: بی‌نا، 1330ق.
- 38. فراء، یحیی‌بن‌زیاد؛ معانی القرآن؛ تحقیق عبدالفتاح اسماعیل شلبی؛ بی‌جا: الهیئة المصریة للکتاب، 1972م.
- 39. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد؛ العین؛ تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی؛ الطبعة الأولی، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1988م.
- 40. مبارک، محمد؛ فقه اللغة و خصائص العربیة؛ الطبعة السابعة، لبنان: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1981م.
- 41. مبرد، ابوالعباس؛ الکامل فی اللغة و الأدب؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ بی‌جا: دار نهضة مصرللطبع والنشر، بی‌تا.
- 42. مختار، احمد؛ علم الدلالة؛ الطبعة الأولی، بی‌جا: دار العروبة للنشر و التوزیع، 1982م.
- 43. مدکور، عاطف؛ علم اللغة بین التراث و المعاصرة، قاهرة: دار الثقافة للنشر و التوزیع، 1987م.
- 44. نصیرپور، منوچهر؛ ابراهیمی، ابراهیم؛ «روش‌شناسی مبانی ادبی ابن‌عطیه در تفسیر المحرر الوجیز»؛ فصلنامه پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، سال ششم، شماره اول، 1397ش.
 
CAPTCHA Image