سیر تاریخی آرای مفسران دربارۀ مفهوم «قَوَّامُونَ»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشکده اصول‌الدین قم

3 دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

واژۀ «قوامون» در آیة 34 سورة نساء، یکی چالشی‌ترین واژگان قرآنی برشمرده می‌شود. در گذر تاریخ، دربارۀ این واژه، آرای متعددی ازسوی مفسران بیان شده است. مقالة حاضر سیر تاریخی تطور آرای مفسران و عوامل پیدایش آن آرا از قرن اول هجری تاکنون بررسی گردیده است. نتایج این پژوهش حاکی است، ازآنجاکه در قرن‌های نخستین در فرهنگ مردم، مرد به عنوان جنس برتر و دارای امتیازات ویژه شناخته می‌شد، در بیشتر تفاسیر تا حدود قرن دوازدهم، لفظ «قوام» به‌معنای فضیلت، سلطه و حاکمیت مرد بر زن تعبیر و تفسیر شده‌ و دلیل آن را برتری مرد بر زن در عقل و ایمان ازیک‌سو، و پرداختن مهر و نفقه مرد به زن ازسوی دیگر دانسته‌اند؛ اما از قرن دوازدهم به بعد، با افزایش نقش زن در جامعه از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، واژة قوامون، معانی متنوعی چون کارگزاری، سرپرستی، مدیریت، حمایت، پاسداری، امر به معروف و نهی از منکر مرد نسبت به زن یافته است. تردیدی نیست که رشد علمی و فرهنگی و اجتماعی زنان در پیدایش این رویکرد تفسیری، بسیار تأثیرگذار بوده است.

تازه های تحقیق

آرای مفسران دربارۀ مفهوم «قوامون» در گذر تاریخ تحت شرایط فرهنگی متفاوت تحول پیدا کرده است. البته این تحول تا قرن سیزدهم چندان زیاد نبوده است؛ اما با شروع مدرنیته و رنسانس و رشد علمی و فرهنگی و بر اثر ارتقای منزلت علمی و اجتماعی و اقتصادی زنان در قرن چهاردهم، آرای مفسران به سمت تفسیر آیات مربوط به زنان از جمله آیه قوامون متناسب با شرایط مدرنیته سوق پیدا کرده است. تا قرن سیزدهم، نظریات تفسیری درباره آیه قوامون، بیشتر بر مبنای سلطه، حاکمیت و ریاست مردان بر زنان بوده است؛ اما با پررنگ شدن نقش زن در جامعه در قرن چهاردهم از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، معانی کارگزاری، خدمت گذاری، حمایت، پاسداری و امر به معروف و نهی از منکر درباره قوامون بیان می‌گردد. به نظر بسیاری از مفسران قرن چهاردهم هجری و معاصر قوامیّت مربوط به روابط زن و مرد در محدوده خانواده است و بیانگر حکم مسئولیت و سرپرستی و خدمتگزاری مرد در خانواده و حمایت و حفاظت از زن و تأمین معاش و تدبیر امور اقتصادی آنان است و نمی‌توان از این آیه حکم برتری مردان بر زنان را استنباط کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Historical Evolution of Commentators’ Views on the Concept of “Qavvamoon”

نویسندگان [English]

  • Ja’far Nekoonam 1
  • Farangis Safikhani 2
  • Mohammad Javad Najafi 3
1 Associate Professor, Department of the Qur’anic Science and Hadith, University of Qom,
2 Ph.D. Student in the Qur’anic Science and Hadith, Faculty of Usul al-Din in Qom
3 Associate Professor, Department of the Qur’anic Science and Hadith, University of Qom
چکیده [English]

The term “Gavvamoon” (literally maintainers) in Surah An-Nisa (Verse 34) is considered as one of the most challenging Qur’anic terms. Throughout history, various interpretations have been made by commentators on this word. The present article aims to explore the historical evolution of commentators’ opinions and the bases of their emergence since the 1st century A.H. The results of the study show that because during early centuries, man was recognized as the superior gender having special privileges in the public culture, the term “Qavvam” was interpreted as the excellence and supremacy of man over woman in most of exegetic texts up until almost the 12th century A.H. due to the superiority of men over women in terms of wisdom and belief on the one hand, and paying dowry and alimony to women on the other hand. However, since the 12th century A.H. as women started to have more economic, social, and scientific role in society, the term “Qavvamoon” has been interpreted as correspondence, supervision, management, support, guardianship, enjoining good and forbidding wrong in relation to women. Undoubtedly, the scientific and cultural achievements of women have been very effective on the emergence of this interpretative approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qavvamoon
  • Women
  • Verse 34 of Surah An-Nisa
  • Exegetic Evolution

مراجع

منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
- آلوسی، شهاب‌الدین سید محمود؛ روح‌المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسبع المثانی؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
- ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ سوم، عربستان سعودی: مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419ق.
- ابن‌عاشور، محمدطاهر؛ تفسیرالتحریر و التنویر المعروف ابن‌عاشور؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، 1419ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
- ابوزهره، محمد؛ زهره التفاسیر؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، بی‌تا. 
- امین اصفهانی، سیده نصرت؛ مخزن‌العرفان در تفسیر قرآن؛ چاپ دوم، تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361ش.
- بلاغی نجفی، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیرالقرآن؛ چاپ اول، قم: بنیاد البعثه، 1420ق.
- بلخی، مقاتل‌بن‌سلیمان؛ تفسیر مقاتل بن سلیمان؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث، 1423ق.
- ثعالبی، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
- جانسون، گلن؛ اعلامیه‌‌ جهانی‌ حقوق‌ بشر و تاریخچه‌‌ آن؛ ترجمه‌‌ محمدجعفر پاینده؛ چاپ اول، تهران: نشر نی، 1377ش.
- جرجانی، ابوالفتح‌بن‌مخدوم؛ تفسیر شاهی او آیات الاحکام؛ چاپ اول، تهران: نوید، 1362ش.
- جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ چاپ ششم، قم: نشر اسراء، 1386ش.
- جصاص، احمدبن‌علی؛ احکام القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
- حقی بروسوی، اسماعیل؛ روح‌البیان؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- رشیدرضا، سید؛ تفسیر القرآن الحکیم الشهیر تفسیر المنار؛ چاپ اول، بیروت: دارالمعرفه، 1414 ق.
- زمخشری، محمود‌بن‌عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل؛ چاپ اول، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی، 1374ش.
- گنابادی، سلطان‌محمد؛ بیان‌السعاده فی مقامات العباده؛ چاپ دوم، بی‌جا: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1408ق.
- سمرقندی، نصربن‌احمد؛ بحرالعلوم؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1414ق.
- سیدبن‌قطب، ابراهیم شاذلی؛ فی ظلال القرآن؛ چاپ هفدهم، قاهره: دارالشروق، 1412ق.
- سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ چاپ اول، بیروت: دار المعرفه، 1365ق.
- شریف لاهیجی، محمدبن‌علی؛ تفسیر شریف لاهیجی؛ چاپ اول، تهران: دفتر نشر داد، 1373ش.
- صادقی‌تهرانی، محمد؛ ترجمان فرقان؛ چاپ اول، قم: شکرانه قم، 1388ش.
- صدیق‌حسن‌خان، محمدصدیق؛ نیل‌المرام من تفسیر آیات الاحکام؛ چاپ اول، بی‌جا: دارالکتب العلمیه، 1424ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ترجمه محمدباقر موسوی همدانی؛ چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، تهران: نشر مرتضوی، 1389ش.
- طبری، محمدبن‌جریر؛ جامع‌البیان فی تفسیرالقرآن؛ چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1392ش. 
- طنطاوی، محمدسید؛ التفسیرالوسیط للقرآن الکریم؛ چاپ اول، قاهره: نهضت مصر، 1997م.
- طوسی، محمدبن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، قم: ذوالقربی، 1388ش.
- طیب، عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم، تهران: اسلام، 1369ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه؛ «بررسی معناشناختی و جایگاه قوامیت مرد و حقوق انسانی زن از نظر قرآن و مقایسه با کنوانسیون رفع تبعیض»؛ فصلنامه کتاب نقد، ش 31، 1383ش.
- فاضل مقداد، جمال‌الدین مقدادبن عبدالله؛ کنزالعرفان فی فقه القرآن؛ چاپ اول، بی‌جا: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
- فخرالدین رازی، محمدبن‌عمر؛ مفاتیح الغیب (التفسیرالکبیر)؛ چاپ پنجم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
- فضل‌الله، سید محمدحسین؛ من وحی القرآن؛ چاپ اول، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1364ش. 
- فیض کاشانی، ملا محسن؛ تفسیر الصافی؛ چاپ دوم، تهران: انتشارات صدر، 1415ق.
- قرطبی، محمدبن‌احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ چاپ اول، تهران: ناصرخسرو، 1364ش.
- قمی، علی‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر قمی؛ چاپ چهارم، قم: دارالکتاب، 1367ش.
- کاشانی، فتح‌الله بن‌شکرالله؛ منهج الصادقین؛ چاپ اول، تهران: انتشارات اسلامیه، 1363ش.
- ماتریدی، محمد بن محمد؛ تأویلات اهل السنه؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- مدرسی، محمدتقی؛ من هدی القرآن؛ چاپ اول، تهران: محبان‌الحسین(ع)، 1378ش. 
- مغنیه، محمدجواد؛ الکاشف؛ چاپ پنجم، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1392ش.
- مقدس اردبیلی، احمدبن محمد؛ زبده‌البیان فی احکام القرآن؛ چاپ اول، تهران: کتابفروشی مرتضوی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374ش. 
- میبدی، احمدبن‌محمد؛ کشف الاسرار و عده‌الابرار؛ چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر، 1371ش.
- نصیری، علی و نصیری، محمدحسین؛ «نقد و بررسی دیدگاه‌ها در زمینه وجوه برتری مردان بر زنان»؛ پژوهش‌های قرآنی، شماره 67، صفحه 158-189، پاییز 1390
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار