جایگاه و کارکرد قرائات شاذ در تبیین و توسعه معانی آیات قرآن کریم از منظر مفسران فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 استاد تمام گروه علوم قرآن و حدیث

چکیده

قرائت‌های شاذ و غیرمشهور، به‌عنوان یکی از انواع قرائت‌های قرآن کریم، کمتر مورد توجه و بازخوانی واقع شده است. قرائت شاذ، قرائتی است که سند آن صحیح، ولی به طریق تواتر و یا استفاضه که میان مردم مقبولیت دارد، نقل نشده باشد. تعمّق و بازپژوهی در این قرائت‌ها، می‌تواند کارکردهای قابل ملاحظه‌ای در تفسیر فریقین از آیات قرآن داشته باشد. ازاین‌رو، نمی‌توان قرائت‌های شاذ را به طور کامل مردود و نادیده انگاشت. تبیین قرائت‌های شاذ و کارکردهای آنها در تفسیر فریقین در مقایسه با قرائت‌های مشهور، مسئله پیش‌رو است. بدین‌منظور، در این نوشتار ابتدا مهم‌ترین مؤلفه‌ها و مباحث مربوط به قرائت‌های شاذ مورد تبیین و بررسی قرار گرفته است. سپس، با ارائه شواهدی از این قرائت‌های آثار و کارکردهای مختلف آن در تفسیر فریقین از قرآن کریم نشان داده شده است. تبیین و توسعه معنایی آیات از مهم‌ترین کارکردهای قرائت‌های شاذ در تفسیر قرآن کریم است. از این رهگذر، با پردازش و تحلیل نمونه آیاتی از قرائت‌های شاذ در کنار قرائت‌های مشهور، می‌توان به نوعی بر خوانش‌های تفسیری آیات افزود و کارکرد آنها را نمایان ساخت

تازه های تحقیق

8. نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه و کارکرد قرائت‌های شاذ در تبیین و توسعه معانی آیات قرآن نتایج ذیل را دربردارد:  

1. قرائت شاذ، قرائتی است که فقدان تواتر، عدم استفاضه و مقبولیّت بین مردم از ویژگی‌ها و شاخصه‌های اصلی آن است. دراینکه مخالف یا موافق رسم مصحف باشد و یا سند آن صحیح یا ضعیف باشد، یکسان است و فرقی نمی‌کند.

2. در آیه‌ای که قرائت شاذ معنای قرائت مشهور را تبیین و توضیح می‌دهد، به‌دلیل اینکه تعدّد معانی وجود ندارد، ترجیح یکی از معانی منتفی است؛ ولی در جایی که قرائت شاذ کثرت معانی را ایجاد می‌کند، انتخاب یکی از معانی برای مفسران امکان‌پذیر است. به‌همین‌جهت، گاهی مفسران عامه و امامیه مانند آنچه دربارة آیة 46 سوره ابراهیم گذشت، پس از مطالعه سیاق آیه و بررسی نکات ادبی و روایی، معنی قرائت شاذ را بر معنای قرائت جمهور و رایج ترجیح می‌دهند.

3- باتوجه به اعتقاد مفسران اهل‌سنت به اختلاف قرائت‌های قرآن کریم، استفاده از قرائت‌ها در اغلب تفاسیر آنها مشهود است و تنها به قرائت‌های سبعه و عشر اکتفا نمی‌کنند. بعضی مانند اخفش درمعانی‌القرآن پیش از نقل قرائت‌ها، وجوه مختلف اعراب و مفردات آیات را مورد بررسی و مناقشه قرار می‌دهد و با تأیید، انکار و تجویز وجوه بعضی بر بعضی دیگر، در ترجیح و اولویت قرائت‌ها قضاوت می‌کند. بعضی مانند طبری در تفسیر جامع‌البیان، پس از نقل قرائت‌ها به توجیه نحوی و تفسیری آنها می‌پردازد. تفسیر طبری و البحر المحیط در میان تفاسیر اهل‌سنت بیشترین عنایت را به قرائت‌های شاذ داشته‌اند.

4- استناد تفاسیرامامیه به قرائت‌های مختلف به‌جز چند تفسیر، بسیار کم‌رنگ است. این عدم توجه به قرائت‌ها ناشی از مبانی فکری و اعتقادی این گروه به اصل عدم وجود اختلاف قرائت‌ها در قرآن است؛ تا پیش از تفسیر التبیان طوسی نقل قرائت‌ها مشهور و شاذ، کم‌اهمیت‌ترین بخش در روایات تفسیری شیعه بود. مجموعه‌ای از قرائت‌های خاص ائمهD که در مراجع و متون تفسیری شیعه و اهل‌سنت آمده است، به همت مجیب الرفیعی در «قرائت أهل البیت القرآنیة» گردآوری شده که به‌نظر بسیار ناقص می‌نماید. گو اینکه بسیاری از این موارد را می‌توان شأن نزول آیه یا توضیحات تفسیری منقول از ائمه دانست. تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در میان تفاسیر امامیه عنایت ویژه به تأثیر قرائت‌ها در تبیین و توسعه معنای آیه دارند. شیخ طوسی روایاتِ ناظر به نحوه‌ قرائت خاص ائمهD را هیچ‌گاه در ضمن قرائت‌های معروف قرّاء هفت‌گانه یا ده‌گانه ذکر نمی‌کند. چنین قرینه‌ای نشان می‌دهد که کارکرد این دسته روایات، ازنظر وی صرفاً تفسیری و به‌منظور شرح و بیان مدلول آیه است.

5. باتوجه به برداشت متفاوتی که نگارندگان این مقاله براساس آرای مفسران امامیه در معنای برخی از قرائت‌های شاذ و مشهور داشتند، از مجموع 136 مورد قرائت‌های شاذ منقول از غیر قراء سبعه‌ای که بازمول در کتاب اثر القرائت‌های مأخوذ از کتاب المحتسب ابن‌جنی که در مورد کارکردهای مختلف قرائت‌های شاذ؛ مانند تبیین، توسعه، رفع اشکال، اجمال، تقیید، تخصیص و... در تفسیر قرآن بررسی نموده است، تعداد 43 مورد دربارة کارکرد قرائت‌های شاذ در توسعه معنایی و 17 مورد در تبیین معنای آیات است که جمعاً 60 مورد بررسی گردیده است. 73 مورد باقیمانده متعلق به سایر کارکردهای قرائت‌های شاذ است. اخیراً مجتبی الکنانی فقط قرائت‌های شاذ منقول از قراء عشر را در معجمی جمع‌آوری کرده است که تعداد آن را بالغ بر 1598 مورد برشمرده است. همچنین، امکان قرائت‌های شاذ دیگری به‌نقل از صحابه در منابع روایی و تفسیری وجود دارد که هنوز گردآوری نشده است. گفتنی است، همة این قرائت‌ها شاذ از موضوع تحقیق ما خارج است و به بررسی مستقلی نیاز دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Function of Shaz (Irregular) Qira’at (Recitations) in Explaining and Expanding the Exegesis of the Noble Qur’an from Shi’ite and Sunni Perspectives

نویسندگان [English]

  • mahammadali asadtash 1
  • seyed reza moadab 2
1 Ph.D. in the Qur’anic Science and Hadith, University of Qom | masadtash@yahoo.com
2 Full Professor, Department of the Qur’anic Science and Hadith, University of Qom;
چکیده [English]

Received: 23/9/2018   |   Accepted: 16/5/2018
Shaz (irregular) Qira’at as a variety of methods in the recitation of the Noble Qur’an has not received adequate attention and review yet. Irregular recitation is a method in Qira’at which has authentic reference but is not narrated through a sound chain of transmission or Istifazah acceptable among people. Contemplation and research on these recitations can have considerable effects on Sunni and Shi’ite exegesis of the Qur’anic verses. Therefore, such recitations cannot be totally rejected or ignored. This study aims to compare irregular recitations with the regular and well-known ones and explain their function in Sunni and Shi’ite exegesis. For this purpose, the most important criteria and relevant arguments to irregular recitations and their different function in Sunni and Shi’ite exegesis of the Noble Qur’an are first reviewed; and then, some instances from these recitations along with their different effects and functions in Sunni and Shi’ite exegesis of the Holy Qur’an are displayed. Semantic explanation and expansion of the verses are of the most important functions of the abovementioned recitations for the exegesis of the Noble Qur’an. In this regard, the analysis of some irregular recitations compared to their regular counterparts can foster exegetical review of the verses and also reveal their function.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shaz (Irregular) Qira’at (Recitations)
  • Regular Recitations
  • Sunni and Shi’ite Exegesis
  • Semantic Explanation
  • Semantic Expansion

مراجع

منابع
قرآن کریم؛ ترجمه ناصر مکارم شیرازی، چاپ دوم، دارالقرآن الکریم، 1372ش.
1. آلوسی، محمود شکری؛ اتحاف الأمجاد فی ما یصح به الإستشهاد؛ عراق: احیاء التراث الإسلامی، 1402ق.
2. آلوسی، محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
3. آمدی، سیف‌الدین علی‌بن‌أبی علی‌بن محمد؛ الإحکام فی أصول الأحکام؛ بی‌جا: دارالحدیث، بی‌تا.
4. ابن‌جنی، أبی‌الفتح عثمان؛ المحتسب فی تبیین وجوه القرائت‌های و الإیضاح عنها؛ عربستان: لجنه إحیاء التراث الإسلامی، 1966م.
5. ابن‌جزری، ابو الخیر محمد بن محمد؛ النشر فی القرائت العشر؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
6. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ غایه النهایه فی طبقات القراء؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1402ق.
7. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، منجدالمقرئین و مرشد الطالبین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1400ق.
8. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1422ق.
9. ابن‌حجر عسقلانی؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری؛ تصحیح محب‌الدین خطیب، دارالریان للتراث، 1407ق.
10. ابن‌زنجله، عبد الرحمن بن محمد؛ حجة القرائت؛ تحقیق سعید أفغانی، مؤسسة الرسالة، 1418ق.
11. ابن‌سلام، أبی عبید قاسم؛ فضائل القرآن و معالمه و آدابه؛ تحقیق احمد خیاطی، دراسات الإسلامی، بی‌تا.
12. ابن عاشور، محمدبن طاهر؛ التحریر و التنویر؛ دارالتونسیه، 1884م.
13. ابن‌عمر، عبدالقادر؛ خزانه الأدب و لب لسان العرب؛ تحقیق عبدالسلام هارون، مکتبه الخانجی، 1406ق.
14. ابن‌قدامه مقدسی، محمدبن احمد؛ روضه الناظر و جنه المناظر؛ مکتبه المعارف الریاض، 1404ق.
15. ابن‌مجاهد، أبی‌بکر احمد بن موسی؛ السبعه فی القرائت‌های؛ تحقیق شوقی ضیف، بی‌جا، ط2، 1980م.
16. ابن‌منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب؛ چاپ سوم، بیروت: دارصادر، 1414ق.
17. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن؛ تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق.
18. أبی‌سهل، محمد بن احمد؛ اصول السرخسی، لجنه إحیاء المعارف النعمانیه حیدر آباد؛ 1372ق.
19. أبی‌شامه، عبدالرحمن بن اسماعیل؛ المرشد الوجیز إلی علوم تتعلّق بالکتاب العزیز؛ بیروت: دارصادر، 1975م.
20. احمدبن‌حنبل؛ المسند؛مکتب اسلامی،بیروت، طبع دوم،1398ق
21. اندلسی ابوحیان، محمدبن یوسف؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ تحقیق محمدجمیل صدقی، بیروت: دارالفکر، 1420ق.
22. بازمول، محمدبن‌عمربن‌سالم؛ القرائت‌های فی التفسیر و الأحکام؛ چاپ اول، عربستان سعودی: دارالهجره، 1966م.
23. بحرانی، هاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
24. بخاری، محمدبن اسماعیل؛ صحیح بخاری؛ استانبول: دارالفکر، 1401ق.
25. بخا‌ری، علاء‌الدین‌ عبدالعزیز بن‌ احمد؛ کشف‌ الاسرار عن‌ اصول‌ فخر الاسلام‌ البزدوی؛ تخریج محمد معتصم‌ با‌لله‌ بغدادی، بیروت‌: دارالکتا‌ب‌ العربی‌، 1417ق.
26. بلاغی نجفی، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ قم: بنیاد بعثت، 1420ق.
27. بیلی، احمد؛ الإختلاف بین القرائت، بیروت: دارالجیل، بی‌تا.
28. بیضاوی، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1418ق.
29. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ قم: اسراء، 1389ش.
30. دمیاطی، احمد بن محمد؛ اتحاف فضلاء البشر بالقرائت‌های الأربع عشر؛ تحقیق محمد اسماعیل شعبان، بیروت: مکتبه الکلیات الأزهریه، 1407ق.
31. خوئى‏، ابوالقاسم؛ البیان فی تفسیر القرآن‏؛ قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى‏، بی‌تا.
32. ذهبی، محمدبن احمد؛ معرفه القراء الکبارعلی الطبقات والاعصار، تحقیق بشار عواد وزملائه ، بیروت، مؤسسه الرساله، 1404ق
33. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات ألفاظ القرآن؛ بیروت: دارلقلم، 1412ق.
34. زجاج، أبی اسحاق؛ معانی القرآن و إعرابه؛ تحقیق عبدالجلیل عبده شبلی، عالم الکتب، طبع اول، 1408ق.
35. زرقانى‏، محمد عبد العظیم؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن؛ بی‌جا: داراحیاء التراث العربى‏، 1948م.
36. زرکشى‏، محمد بن عبد الله؛ البرهان فی علوم القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار المعرفة، 1410ق.
37. زرکلی، خیرالدین،الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین ؛ الطبعه الخامسه؛دارالعلم للملایین، 1980م.
38. زمخشری، محمود بن عمر؛ کشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
39. سخاوی، علم الدین علی‌بن محمد؛ جمال القرّاء و کمال الإقراء؛ تحقیق علی حسین البواب، مکّه: مکتبه التراث، 1408ق.
40. سرخسی؛محمدبن احمد، المبسوط؛ بیروت ، دارالمعرفه، 1414ق،1993م
41. سیوطی، جلال‌الدین؛ الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور؛ قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.
42. -------------؛ الإتقان فی علوم القرآن؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1421ق.
43. -------------؛ المزهر فی علوم اللغه و أنواعها؛ بیروت: مکتبه العصریه صیدا، 1986م.
44. طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
45. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.
46. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
47. طوسی، محمدبن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
48. طیب، عبدالحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام، 1387ش.
49. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.
50. عطیه، محمدسالم؛ تتمه إضواء البیان؛ بی‌جا: مطبعه المدنی، بی‌تا.
51. عبدالوهاب سبکی، تاج‌الدین؛ حاشیه البنانی علی شرح المحلی علی جمع الجوامع؛ بیروت: دارالفکر، 1401ق.
52. عرجون، محمدصادق؛ سنن الله فی المجتمع من خلال القرآن؛ الطبعه الثالثه، دارالسعودیه للنشر و التوزیع، 1404ق.
53. فخرالدین رازی؛ ابوعبدالله محمدبن عمر، مفاتیح الغیب؛ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
54. فرّاء، یحیی بن زیاد؛ معانی القرآن؛ عالم الکتب ، بیروت ، طبع ثانی، 1980م
55. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین؛ قم: هجرت، 1409ق.
56. قابه، عبدالحلیم بن محمدالهادی؛ القرائت‌های القرآنیه؛ بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1999م.
57. قاضی، عبدالفتاح؛ القرائت‌های الشاذه و توجیهها من لغه العرب؛ الطبعه الأولی، بی‌جا: دارالکتاب العربی، 1401ق.
58. قرشی، عبدالله بن حماد بن حمید؛ «القرائت الشاذه واثرها فی التفسیر»؛ مجله پژوهش‌های قرآنی مؤسسه امام شاطبی شماره 7، جمادی الاخری 1430ق.
59. قرشی، علی‌اکبر؛ تفسیر أحسن الحدیث؛ تهران: بعثت، 1377ش.
60. قرطبی، محمدبن احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1364ش.
61. قسطلانی، شهاب‌الدین‌أبی‌العباس‌أحمدبن‌محمد؛ لطائف الإشارات لفنون القرائت‌های؛ تحقیق عامر سعید و عبدالصبور شاهین، قاهره؛ بی‌جا: المجلس الأعلی للشؤون الإسلامیه لجنه أحیاء التراث الإسلامی، 1972م.
62. کاشانی، ملا فتح الله؛ منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ تهران: نشر محمدحسن علمی، 1336ش.
63. کلینى، محمدبن یعقوب‏؛ الکافی؛ تحقیق على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
64. متقی هندی، علاءالدین علی؛ کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال؛ تصحیح صفوه السقا؛ بی‌جا: مؤسسه الرساله، 1409ق.
65. مختار عمر، أحمد، سالم مکرم عبدالعال؛ معجم القرائت‌های القرآنیه؛ الطبعه الثانیه، کویت: جامعه الکویت، 1408ق.
66. مسئول، عبدالعلی، القراءات الشاذه ضوابطهاوالاحتجاج بها فی الفقه والعربیه، قاهره، دارابن عفان، چاپ اول،1429ه،2007م،
67. معرفت،‏ محمدهادى؛ التمهید فی علوم القرآن؛ چاپ دوم، قم: مؤسسة النشر الاسلامى‏، 1415ق.
68. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1374ش.
69. مکّی بن ابی طالب القیسی؛ الإبانه عن معانی القرائت‌های؛ تحقیق محمدمحیی‌الدین رمضان؛ بی‌جا: دارالأمون للتراث، 1979م.
70. -----------------؛ الکشف عن وجوه القرائت‌های السبع و عللها و حججها؛ تحقیق محی‌الدین رمضان؛ الطبعه الثالثه، بی‌جا: مؤسسه الرساله، 1404ق.
71. میدانی، عبدالرحمن حبنکه؛ قواعد التدبر الأمثل لکتاب الله عزّوجلّ؛ الطبعه الثانیه، دارالقلم، 1409ق.
72. مهدوی، أبوالعباس أحمدبن عمار؛ شرح الهدایة؛ ریاض: مکتبة الرشد، 1415ق.
73. نحاس، أبی جعفر؛ معانی القرآن الکریم؛ الطبعه الأولی، بی‌جا: جامعه امّ القری، مطبوعات مرکز أحیاء التراث، 1410ق.
74. نووی، یحیی بن شرف؛ التبیان فی آداب حمله القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1403ق.
75. --------------؛ صحیح مسلم بشرح النووی؛ لبنان: دارالکتاب العربی، 1407ق.
76. --------------؛ المجموع شرح المذهب؛ بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.
77. نویری، محمدبن محمد؛ شرح طیبه النشر فی القرائت‌های العشر؛ بیروت: داراکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، 1424ق.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار