معنا‌شناسی تحلیلی آیة «قُلْ ما یعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یکُونُ لِزاماً» ازمنظر مفسران فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 1. استادیار گروه قرآن دانشگاه قرآن و حدیث

2 دانشجوی کارشناسی ارشد رشتة علوم حدیث گرایش تفسیر اثری دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

اختلاف مفسران دربارة آیة 77 سورة فرقان، دو رویکرد عمده را نسبت به ‌معنای این آیه موجب شده است. در رویکرد اول که رایج‌تر است، معنای آیه از جایگاه و منزلت دعا نزد خدا حکایت دارد و ارزش هر انسان را به‌اندازة دعای او می‌داند. اما رویکرد دوم با نگاهی انذاری، اتمام حجت کردن خدا را دلیل اصلی مخاطب قرار گرفتن منکران وحی و کافران از جانب خدا می‌داند. عامل تأثیرگذار در این اختلاف دو چیز است: 1. تعیین دقیق معنای «دعا» و تشخیص اینکه واژة دعا در معنای لغوی خود به‌کار رفته یا اصطلاحی. 2. ترکیب نحوی عبارت «دعاکُم» در آیه و نسبت دادن نقش فاعلی یا مفعولی به «کُم». تعیین میزان درستی هرکدام از دو رویکرد معنایی، مسئله‌ای جدی است که تاکنون مغفول مانده‌است. بررسی تحلیلی-توصیفی تفاسیر با تمرکز بر پنج محور:1. مخاطب آیه. 2. درستی‌آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم». 3. تاریخ‌گذاری اقوال تفسیری. 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره. 5. تحلیل روایات ذیل آیه؛ نشان می‌دهد معنای اصطلاحی دعا در این آیه مقصود نیست و رویکرد دوم در معنای آیه صحیح‌تر است.
 تاریخ ارسال: 06/03/97   |   تاریخ پذیرش: 30/09/97
 
 

تازه های تحقیق

. نتیجه‌گیری

آیة 77 سورة فرقان به‌عنوان شاهدی برای تبیین جایگاه بلند دعا شهرت یافته ‌است. مراجعه به تفاسیر نشان می‌دهد، این برداشت از آیه تنها یکی از معانی مختلف بیان شده به‌وسیلة مفسران است. بررسی اقوال مفسران نشان می‌دهد، اختلاف وجوه معنایی این آیه ناشی از تفاوت دیدگاه در معنای دعا و نقش ضمیر «کُم» در آیه است. اگرچه معانی بیان‌شده برای دعا در این آیه، متجاوز از 10 معناست، ولی می‌توان آنها را در چهار دستة کلی گنجاند: 1. دعوت کردن. 2. دعا. 3. ایمان یا لوازم آن (شکر، عبادت، اطاعت و ...). 4. شرک. معانی بیان‌شده برای آیه نیز با‌توجه به نقش فاعلی یا مفعولی «کُم» پنج معنا است: (نمودار 2).

کم در نقش فاعل

1. اگر ایمان شما (یا لوازم ایمانتان) نبود، خدا به شما توجهی نمی‌کرد.

2. اگر دعای شما نبود، خدا به شما اعتنایی نمی‌کرد.

3. اگر شرک شما نبود (در کنار خدا خدای دیگری را نمی‌خواندید)، خدا شما را عذاب نمی‌کرد (مستلزم تقدیر اضمار در آیه).

کم در نقش مفعول

1. اگر خواست خدا برای دعوت شما به اسلام (و توحید و اطاعت) نبود، خدا به شما (کفار و مشرکان) اعتنایی نمی‌‌کرد.

2. اگر برخی شما برخی را به شرک دعوت نمی‌کردید، خدا شما را عذاب نمی‌کرد.

بررسی پنج محور 1. مخاطب آیه، 2. درستی‌آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم»، 3.تاریخ‌گذاری اقوال تفسیری، 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره، 5. تحلیل روایات ذیل آیه، نشان می‌دهد: معنای دعوت کردن برای دعا و نقش مفعولی برای «کُم» رجحان دارد و معنای صحیح آیه چنین است: «اگر خدا نمی‌خواست شما (کافران و مشرکان) را به اسلام دعوت کند، هیچ اعتنایی به شما نمی‌کرد و شما را مورد خطاب (به‌وسیله قرآن و رسولش) قرار نمی‌داد؛ اما شما (قرآن و رسول خداJ را ) تکذیب، کردید و عاقبت این تکذیب ملازم شما خواهد شد». بنابراین، استناد به این آیه برای تبیین اهمیت دعا نزد خداوند متعال استنادی است که نه‌تنها با سیاق آیه و مخاطب آن ناسازگار است؛ بلکه این برداشت از آیه درمیان مفسران متقدم نیز وجود نداشته‌ و در بدو حضور میان اقوال تفسیری نه به‌عنوان قولی هم‌عرض با بقیه اقوال، بلکه به‌عنوان قول مرجوح، پدیدار شده ‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analytical Semantics of the Verse "Say, What Would My Lord Care for You If Not for Your Supplication? For You [Disbelievers] Have Denied, So Your Denial Is Going to Be Adherent" from Sunni and Shi'ite Viewpoints

نویسندگان [English]

  • Mohsen Khoshfar 1
  • Sahar Dadkhah 2
  • zohrehsadat hosaini 2
1 1] Assistant Professor, Department of the Qur’an, University of the Qur’an and Hadith |
2 [2] M.A Student in Hadith Sciences (Narrative Exegesis), University of the Qur’an and Hadith |
چکیده [English]

The commentators’ disagreement about the meaning of the 77th verse of Surah al-Furqan has led to two major approaches in terms of its interpretation. In the first one which is more common, the verse denotes the worth of prayer for God considering the value of every human as much as his prayers. However, the second approach which has a warning view regards God’s ultimatum as the main cause to address the deniers of Wahy (revelation) and disbelievers in God. The contributing factor for the above disagreement relies in these two points: 1. the exact meaning of “prayer” and whether it is used in its lexical or idiomatic meaning, 2. the syntactic combination of “Do’akom” in the verse and whether “Kom” has the subjective or objective role. Exploring the extent of accuracy in each of the above semantic approaches is a serious issue which has been neglected yet. The descriptive analysis of the exegeses relying on five factors, namely 1. the addressee of the verse, 2. fact checking for either subjective and objective roles attributed to “Kom”, 3. dating for the exegetical narrations, 4. the context and content of the verses in the aforementioned Surah, and 5. the analysis of the relative narrations shows that idiomatic meaning of the term “prayer” is not intended in the verse and the second approach is more appropriate. 
Received: 27/5/2018   |   Accepted: 21/12/2018
 
  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative Semantics
  • Sunni and Shi'ite Exegesis
  • Verse 77 of Surah al-Furqan
  • Prayer

مراجع

منابع
قرآن کریم.
1. آلوسی، محمودبن‌عبدالله؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ علی عبدالباری عطیه؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون،1415ق.
2. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیرالقرآن‌العظیم؛ اسعدمحمدطیب؛ چاپ سوم، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419ق.
3. ابن‌ابی‌زمنین، محمدبن‌عبدالله؛ تفسیر ابن‌ابی‌زمنین؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب‌‌العلمیه، 1424ق،
4. ابن‌جزی، محمدبن‌احمد؛ التسهیل لعلوم التنزیل؛ عبدالله خالدی؛ چاپ اول، بیروت: شرکة دارالأرقم بن أبی الأرقم‏، 1416ق.
5. ابن‌جوزی، عبدالله‌بن‌علی؛ زادالمسیر فی علم‌التفسیر؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتاب ‌‌العربی، 1422ق.
6. ابن‌عاشور، محمدطاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی،1420ق.
7. ابن‌عربی، محمدبن‌علی؛ تفسیر ابن‌عربی(تأویلات عبدالرزاق)؛ سمیر مصطفی رباب؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1422ق،
8. ابن فارس، احمدبن‌فارس؛ معجم مقاییس اللغة؛ عبدالسلام محمد هارون؛ چاپ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
9. ابومسلم اصفهانی، محمدبن‌بحر؛ موسوعة تفاسیر المعتزلة( تفسیر أبی بکر الأصم- تفسیر أبی علی الجبائی- تفسیر أبى القاسم الکعبی البلخی)؛ عبدالجبار بن احمد قاضى و عبدالرحمن بن کیسان‏ ابن کیسان و محمد بن عبد الوهاب‏ جبایى؛ چاپ اول، بیروت‏: دارالکتب العلمیة منشورات محمدعلی بیضون، 2009م.
10. ازهری، محمدبن‌احمد؛ تهذیب اللغة؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1421ق.
11. بغوی، حسین‌بن‌مسعود؛ تفسیر البغوی المسمی المعالم‌التنزیل؛ مهدی‌‌عبدالرزاق؛ چاپ ‌‌اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
12. بیضاوی، عبدالله‌بن‌عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل ( تفسیر البیضاوى)؛ محمدعبدالرحمن‌ مرعشلی؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1418ق.
13. تیمی، یحی‌بن‌سلام؛ تفسیر یحیى بن سلام التیمى البصرى القیروانى؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، 1425ق.
14. ثعلبی، احمدبن‌محمد؛ الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی؛ ابی‌محمدابن‌عاشور؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1422ق.
15. جصاص، احمدبن‌علی؛ احکام‌القرآن؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1405ق.
16. جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد؛ الصحاح؛ احمدعبدالغفور عطار؛ چاپ اول، بیروت: دارالعلم‌‌ للملایین، 1376ه.
17. خزرجی، احمدبن‌‌عبدالصمد، الخزرجی‌‌المسمی‌‌ نفس الصباح فى غریب القرآن و ناسخه و منسوخه‏؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، 1424ق.
18. خطیب، عبدالکریم؛ التفسیر القرآنی للقرآن؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر العربی، 1424ق.
19. دینوری، عبدالله‌‌بن‌‌محمد؛ ابن‌‌وهب‌‌المسمی‌‌الواضح‌‌فی‌‌تفسیرالقرآن‌‌الکریم؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، 1424ق.
20. راغب اصفهانی، حسین‌‌بن‌‌محمد؛ مفردات‌‌الفاظ‌‌القران؛ چاپ اول، بیروت: دارالقلم، 1412ه.
21. زبیدی، محمدبن‌‌محمد؛ تاج‌‌العروس‌‌من‌‌جواهرالقاموس؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
22. زمخشری، محمودبن‌عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل؛ مصطفی حسین احمد؛ چاپ سوم، بیروت: دارالکتب‌العربی، 1407ق.
23. زمخشری، محمود‌‌بن‌‌عمر؛ أساس‌‌البلاغة؛ چاپ اول، بیروت: دارصادر، 1979م.
24. سمرقندی، نصربن‌محمد؛ تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم؛ عمر عمروی؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
25. سیوطی، عبدالزحمن‌‌بن‌‌ابی‌‌بکر؛ الدر المنثور فى التفسیر بالماثور؛ چاپ اول، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1404ق.
26. صاحب، اسماعیل‌‌بن‌‌عباد؛  المحیط‌‌‌‌فی‌‌اللغة؛ محمدحسن آل‌یاسین؛ چاپ اول، بیروت: عالم‌‌الکتب، 1414ق.
27. صادقی تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه؛ چاپ دوم، قم: فرهنگ اسلامی، 1406ق.
28. فراهیدی، خلیل‌‌بن‌‌احمد؛ العین؛چاپ دوم، قم: نشر هجرت، 1409ق.
29. فضل‌الله، سیدمحمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، دارالملاک للطباعه والنشر، چاپ دوم، بیروت: 1419ق،
30. طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
31. طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد؛ التفسیر الکبیر تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ اول، اردن: دارالکتاب الثقافی، 2008م.
32. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ هاشم رسولی، فضل‌الله یزدی طباطبایی؛ چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
33. طبری، محمدبن‌‌جریر؛ جامع‌‌البیان‌‌فی‌‌تفسیرالقرآن(تفسیر‌‌طبری)؛ چاپ اول، بیروت: دارالمعرفة، 1412ق.
34. طوسی، محمدبن‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ احمد حبیب عاملی؛ چاپ اول، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
35. طوسی، محمدبن‌‌الحسن؛ الأمالی(للطوسی)؛ مؤسسة البعثة؛ قم، دارالثقافة، 1414ق.
36. فراء، یحی‌‌بن‌‌زیاد؛ معانی‌‌القرآن؛ محمدعلى‏‌‌نجار و احمد‌‌یوسف ‌‌نجاتی؛ چاپ اول، قاهره: لهیئة المصریة العامة للکتاب‏، 1980م.
37. فخررازی، محمدبن‌عمر؛ التفسیرالکبیر(مفاتیح‌الغیب)؛ چاپ سوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
38. فیروزآبادی، محمدبن ‌‌یعقوب؛ القاموس‌‌المحیط؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب‌‌العلمیه، 1415ق.
39. فیض‌‌کاشانی، محمدبن‌‌شاه‌‌مرتضی؛ تفسیرالصافی؛ حسین‌‌اعلمی؛ چاپ دوم، تهران: دارالصدر، 1415ق.
40. فیومی، احمدبن‌‌محمد؛ المصباح ‌‌المنیر ‌‌فی ‌‌غریب ‌‌الشرح ‌‌الکبیر للرافعی ؛چاپ دوم، قم: مؤسسه دارالحجرة، 1414ق.
41. قرطبی، محمدبن‌احمد؛ الجامع لاحکام القرآن؛ چاپ اول، تهران: ناصرخسرو، 1364ش.
42. قشیری، عبدالکریم‌‌بن‌‌هوازن؛ لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم؛ ابراهیم بسیونی؛ چاپ‌ سوم قاهره،: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2000م.
43. کاشانی، فتح‌‌الله‌‌بن‌‌شکرالله؛ منهج‌‌الصادقین‌‌فی‌‌الزام‌‌المخالفین؛ چاپ اول، تهران: دارالکتب‌‌ الاسلامیه، بی‌تا.
44. کاشانی، فتح‌‌الله‌‌بن‌‌شکرالله؛ زبده التفاسیر؛ چاپ اول، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1423ق.
45. کلینی، محمدبن‌یعقوب؛ الکافی(ط-الاسلامیه)؛ علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
46. ماتریدی، محمدبن‌محمد؛ تأویلات اهل السنه (تفسیر ماتریدی)؛ مجدی باسلوم؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، 1426ق.
47. مصطفوی، حسن؛ التحقیق‌‌فی‌‌کلمات‌‌القرآن‌‌الکریم؛ چاپ سوم، بیروت: دارالکتب‌‌العلمیه، 1430ق.
48. مکی‌‌بن‌‌حموش؛ الهدایه‌‌الی‌‌البلوغ‌‌النهایة؛ شاهد‌‌یوشیخی؛ جامعة الشارقه، چاپ اول، شارجه: کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی‏، 1429ق.
49. هواری، هودبن‌‌محکم؛ تفسیر کتاب‌‌الله‌‌العزیز؛ چاپ اول، بی‌جا: دارالبصائر، 1426ق.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار