اعتبارسنجی دیدگاه تفسیری علّامه طباطبایی و مفسّران المنار پیرامون رفع طور و مسخ بنی‌اسرائیل

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 * دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

2 استادیار و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک

چکیده

اگرچه قرآن کریم در طول چهارده قرنی که بر آن گذشته، همواره در معرض برداشت‌ها و خوانش‌های متفاوت و بعضاً متعارض قرار داشته است ولی پیشرفت بی‌سابقۀ علوم تجربی در دوران معاصر، مفسّران قرآن کریم را واداشت، صرف‌نظر از تفاوت در مبانی و روش تفسیری، نگاه علمی و عقلی خود به آیات قرآن را تقویت کنند. محمّد عبده از پیشگامان جریان نواعتزالی سعی داشته مواجهه‌ای متعادل با قرآن در امور خارقِ عادت داشته باشد، از این رو در کنار پذیرش تعبّدی آنها، برخی احتمالات و توجیهات علمی را نیز روا دانسته است. اما صاحب تفسیر المیزان طرح توجیهات علمی را به‌منزلۀ انکار خوارق عادت دانسته، و تعامل درست را پذیرش ظاهری آنها بر وجه اعجاز معرفی نموده، و در صورت لزوم، به تبیین فلسفی و اثبات امکان عقلی آنها روی آورده است که به‌نظر می‌رسد نظر علامه صحیح‌تر و دارای ادلۀ متقن‌تری است. موضوع نوشتار پیش‌رو، مطالعۀ تطبیقی «کندن کوه» و «مسخ بنی‌اسرائیل» به‌عنوان دو امر خارق عادت در قرآن و اعتبارسنجی ادلّه و قرائن مؤیّد هرکدام از این دو دیدگاه است.
 

© رضوی، س.م؛ طاهر، م؛ نبوی، س.م. (1399). اعتبارسنجی دیدگاه تفسیری علّامه طباطبایی و مفسّران المنار پیرامون رفع طور و مسخ بنی‌اسرائیل،6 (11)، 234-207. Doi: 10.22091/ptt.2020.4428.1571
 

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

از مطالعۀ تطبیقی دیدگاه علّامه‌طباطبایی و مفسّران المنار پیرامون برخی از امور خارق عادت به این نتیجه رسیدیم که برداشت‌های این دو تفسیر، اغلب در تقابل با یکدیگر قرار دارند؛ علّامه با رویکرد غالب مفسّران مبنی بر پذیرش ظاهری آن امور، موافق است و هرگونه تأویل یا توجیه را به‌معنای انکار و سرباززدن از پذیرش واقعیت آنها دانسته است؛ در مقابل، مفسّران المنار ضمن پذیرش ظاهری و تعبّدی برخی از خوارق عادت سعی نموده‌اند توجیهی علمی یا عقلی نیز از برخی امور، ارائه دهند.

با ارزیابی مستندات و ادّلۀ هرکدام از طرفین روشن شد که دیدگاه سنتی ضمن آنکه با ظاهر قرآن هماهنگ‌تر می‌نماید، از پشتیبانی نقل و طرفداری حداکثری مفسّران نیز برخوردار است. علاوه بر آن، علّامه در مواردی در راستای دفاع از دیدگاه رایج، با عبور از پذیرش تعبّدی صرف، به ارائۀ تبیین‌های عقلی و فلسفی نسبت به خوارق عادات روی آورده است و سعی نموده آنها را موافق قوانین جاری طبیعت و بر مجرای قانون عام علیّت، توجیه نماید و این رخدادها را از آنچه عقلاً محال است، جدا سازد. انصاف آن است که علامه طباطبایی به‌دلیل تسلط به مباحث عقلی و فلسفی توانسته آیات را مطابق ظاهر آن تبیین و تفسیر کند و از توجیهات علمی دوری کرده است.

البته نگاه مفسّرانی چون محمّد عبده به آیات قرآن کریم و تلاش در راستای ارائۀ تبیین‌های عقلی-علمی از معارف غیبی و امور خارق عادت باتوجه‌به پیشرفت سریع و بی‌سابقۀ علوم تجربی در برخی موارد مفید و راهگشاست؛ و ازآنجا‌که کتاب تکوین و تشریع دو روی یک سکّه‌اند، قرآن کریم نه‌تنها اِبایی از پذیرش برخی از این توجیهات علمی ندارد بلکه ظواهر قرآنی به‌خوبی برخی از آنها ‌را تأیید می‎کنند؛ در مورد کنده‌ شدن کوه به‌منظور پیمان گرفتن از بنی‌اسرائیل و توجیه علمی آن ‌به زلزله باید گفت که هرچند این نظر محتمل دانسته شده است، اما دیدگاه علامه طباطبایی صحیح‌تر به نظر می‌رسد. همچنین در خصوص مسخ ظاهری بنی‌اسرائیل نیز هرچند احتمالِ عرفی بودن تعبیر، و تنزّل از روحیات انسانی به‌ درجاتِ پست حیوانی در اثر مداومت بر گناه می رود، اما مسخ ظاهری که علامه و بیشتر مفسران به آن قائل هستند دلایل بیشتر و پشتوانه‌های متقن‌تری دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Validation of the Exegetical Views of al-Mizan and al-Manar about “Raising the Mountains” and “Metamorphosis of Bani Isra’il”

نویسندگان [English]

  • Mehri Taher 1
  • Seyed Muhammad Razawi 2
  • Seyed Majid Nabawi 3
1 Ph.D. Graduate in the Qur’anic Science and Hadith, Islamic Azad University-Tehran Branch
2 Assistant Professor, Islamic Azad University-Tehran Branch
3 Ph.D. Student in the Qur’anic Science and Hadith, Arak University
چکیده [English]

Despite the different and sometimes contradictory perceptions and interpretations of the Noble Qur’an within the past 14 centuries, the unprecedented developments in the realm of empirical science at the contemporary age have made the commentators to boost their scientific and rational look at the Qur’anic verses regardless of their different exegetical methods and principles. Muhammad Abduh as one of the founding figures of Neo-Mu’tazilism has attempted to adopt a moderate approach to the extraordinary events in the Qur’an. Therefore, although he has admitted those events he has also proposed some scientific probabilities and justifications for them. However, the author of Tafsir al-Mizan holds that bringing scientific justifications denotes the denial of the extraordinary events in the Qur’an. Allameh Tabatabaii believes that the appropriate perception is to accept the miracles as extraordinary events beyond scientific rules. He has also focused on the philosophical and rational interpretation of those extraordinary events that seems to be more logical in his view. The subject of the present study is the comparative study of “raising the mountain” and “metamorphosis of Bani Isra’il” as two extraordinary events in the Qur’an and the validation of the evidences for them.

© Razawi, S.M; Taher, M; Nabavi, S.M. (2020) The Validation of the Exegetical Views of al-Mizan and al-Manar about “Raising the Mountains” and “Metamorphosis of Bani Isra’il”. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (11) 207-234.  Doi: 10.22091/ptt.2020.4428.1571

کلیدواژه‌ها [English]

  • Extraordinary events
  • Abduh
  • Tabatabaii
  • Metamorphosis (Maskh)
  • Raising the Mountains

مراجع

 قرآن کریم؛ با ترجمۀ محمد مهدی فولادوند
آل غازی، عبدالقادر؛ تفسیرالقرآن العظیم (بیان المعانی علی حسب الترتیب النزول)؛ دمشق: مطبعه الترقی، 1382ق.
آلوسى، سید محمود؛ روح المعانى فى تفسیر القرآن العظمی؛ به تحقیق على عبدالبارى عطیه؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه‏، 1415ق.
ابن‌ابى‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیر القرآن العظمی؛ به تحقیق اسعد محمد الطیب‏؛ چاپ‌ سوم، عربستان: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
ابن‌درید، محمدبن‌حسن‏؛ جمهرة اللغة؛ چاپ اول، بیروت: دار العلم للملایین‏، بی‌تا.
ابن‌عاشور، محمدبن‌طاهر؛ التحریر و التنویر؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1422ق.
ابن‌عجیبه، احمدبن‌محمد؛ البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید؛ به تحقیق احمد عبدالله قرشى رسلان؛ قاهره: دکتر حسن عباس زکى، 1419ق.
ابن‏عربى، محمد‌بن‌على؛ تفسیر ابن عربى؛ به تحقیق رباب سمیر مصطفى‏؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
ابن‏عطیه، عبدالحق‌بن‌غالب؛ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1422ق.
ابن‌کثیر دمشقى، اسماعیل‌بن‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظمی؛ به تحقیق محمدحسین شمس‌الدین؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة - منشورات محمدعلى بیضون‏، 1419ق.
ابوالفتوح رازى، حسین‌بن‌على؛ روض الجنان و روح الجنان فى تفسیر القرآن؛ به تحقیق محمدجعفر یاحقى و محمدمهدی ناصح‏؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1408ق‏.
ابوحیان اندلسی، محمدبن‌یوسف‏؛ البحر المحیط فى التفسیر؛ به تحقیق صدقی محمد جمیل‏؛ بیروت: دار الفکر، 1420ق.
امین، نصرت‏بیگم؛ تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن؛ بى‌جا: بى‌نا، بى‌تا.
بلاغی، سید عبدالحجت؛ حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر؛ قم: انتشارات حکمت، 1386ق.
بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏؛ به تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلى‏؛ چاپ اول، بی‌جا: دار احیاء التراث العربى‏، 1418ق.
ثعالبى، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.
جرجانى، عبدالقاهربن‌عبدالرحمن؛ درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ اول، اَمان: دار الفکر، 1430ق.
جوهرى، اسماعیل‌‌بن‌حماد؛ الصحاح؛‏ به تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطار؛ چاپ اول، بیروت: دار العلم للملایین‏، بی‌تا.
حموش، مکی؛ الهدایه الی بلوغ النهایه؛ شارجه: جامعه الشارقه کلیه الدراسات العلیا و البحث العلمی، 1429ق.
حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ قم: اسماعیلیان، 1415ق.
راغب اصفهانی، حسین بن‌محمد؛ تفسیر الراغب الاصفهانی من اول سوره آل‌عمران و حتی نهایه الایه (113) من سوره النساء؛ به تحقیق عادل‌بن‌علی شدی؛ ریاض: مدار الوطن للنشر، 1424ق.
زحیلى، وهبة‌بن‌مصطفى‏؛ التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج‏؛ چاپ دوم، دمشق‏: دار الفکر المعاصر، 1418ق.
زمخشرى، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏؛ چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1407ق.
سمرقندى، نصربن محمد‌بن‌احمد؛ بحر العلوم‏؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
سید مرتضی؛ الامالی؛ به تصحیح شیخ احمدبن‌امین شنقیطی؛ چاپ اول، قم: منشورات کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی، 1403ق.
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر؛ الدر المنثور فی التفسیر بالماثور؛ قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، 1404ق.
شبر، سید عبدالله؛ تفسیر القرآن الکریم (شبر)؛ بیروت: دار البلاغة للطباعة و النشر، ۱۴۱۲ق.
شریف لاهیجى، محمدبن‌على؛ تفسیر شریف لاهیجی؛ به تحقیق میر جلال‌الدین حسینى ارموى (محدث)؛ چاپ اول، تهران: دفتر نشر داد، 1373ش.
شوکانى، محمدبن‌على؛ فتح القدیر؛ چاپ اول، بیروت‏: دار ابن‌کثیر-دار الکلم الطیب‏، 1414ق.
شیبانی، محمدبن‌حسن؛ نهج البیان؛ تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه؛ چاپ دوم، قم: انتشارات فرهنگ اسلامى، 1406ق.
صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم؛ تفسیر القرآن؛ قم: نشر بیدار، 1366ش.
طالقانی، سید محمود؛ پرتوی از قرآن؛ چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامى انتشار، 1362ش.
طباطبایى، سید محمدحسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ‏ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1417ق.
طبرانی، سلیمان‌بن‌احمد؛ التفسیر القرآن العظیم (الطبرانی)؛ إربد: دار الکتاب الثقافی، 2008م .
طبرسى، فضل‌بن‌حسن‏؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ به مقدمۀ محمدجواد بلاغی؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.
طبرى، ابوجعفر محمدبن‌جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ ‏ چاپ اول، بیروت: دار المعرفه‏، 1412ق.
طوسی، محمدبن‌حسن؛ التبیان فى تفسیر القرآن؛ به تحقیق احمد قصیر عاملى و مقدمۀ شیخ آقابزرگ تهرانى؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
عبده، محمد و رشیدرضا، سید محمد؛ المنار؛ چاپ دوم، قاهره: بی‌نا، 1366ق.
فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمدبن‌عمر؛ مفاتیح الغیب؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1420ق.
فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد؛ العین‏؛ چاپ دوم، قم: نشر هجرت‏، 1409ق.
فضل الله، محمد حسین؛ من وحى القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار الملاک ، 1419ق.
فیروز آبادى، محمدبن‌یعقوب‏؛ القاموس المحیط؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
فیض کاشانی، محسن؛ التفسیر الصافی؛ قم: مؤسسة الهادی، ۱۴۱۶ق.
قرشی، سید علی‌اکبر؛ احسن الحدیث؛ چاپ سوم، تهران: بنیاد بعثت، 1377ش.
کاشفی سبزواری، حسین؛ جواهر التفسیر؛ تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1379ش.
کلینى، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ چاپ اول، قم: انتشارات دارالحدیث، ‏1429ق.
ماتریدی، محمدبن‌محمد؛ تاویلات اهل السنه (تفسیر الماتریدی)؛ بیروت: دارالکتب العلمیه - منشورات محمدعلی بیضون، 1426ق.
ماوردی، علی‌بن‌محمد؛ النکت و العیون تفسیر الماوردی؛ بیروت: دارالکتب العلمیه - منشورات محمدعلی بیضون، بی‌تا.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى؛ بحارالأنوار؛ چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1404ق.
مراغى، احمد مصطفى؛ تفسیر المراغى؛ چاپ اول، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.
مشکور، محمدجواد؛ فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی؛ تهران: انتشارات دنیای فرهنگ ایران، 1357ش.
مصطفوى، حسن؛ تفسیر روشن؛ چاپ اول، تهران: مرکز نشر کتاب، 1380ش.
مغنیه، محمدجواد؛ التفسیر الکاشف؛ چاپ اول، قم: دار الکتاب الإسلامی ، 1424ق.
مقاتل‌بن‌سلیمان؛ تفسیر مقاتل‌بن‌سلیمان؛ به تحقیق عبدالله محمود شحاته؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1423ق.
مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چاپ اول، قم: مدرسۀ امام على‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1421ق.
ملکى میانجى، محمدباقر؛ مناهج البیان فى تفسیر القرآن؛ چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1414ق.
نجفى خمینى، محمدجواد؛ تفسیر آسان؛ چاپ اول، تهران: انتشارات اسلامیه، 1398ق.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار