نقد و بررسی آرای تفسیری فریقین در تفسیر آیه 44 سوره «ص»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شاهد

2 ** دانشجوی دکتری مدرسی معارف گرایش قرآن و متون، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران

چکیده

 
نقد و بررسی آراء تفسیری فریقین در تفسیر آیه 44 سورۀ «ص»
رسول محمدجعفری*   |   مهدی اصلانی**
تاریخ دریافت: 07/09/1398   |   تاریخ پذیرش: 25/01/1399
چکیده
یکی از پیامبران برجستۀ الهی که در قرآن، نام ایشان در چند نوبت و چند سوره یاد شده، حضرت ایوب(ع) است. دربارۀ این پیامبر الهی، چندین موضوع چالش‌برانگیز در تفاسیر فریقین انعکاس یافته که از جملۀ آنها، مباحثی است که در آیه 44 سورۀ «ص» مطرح می‌باشند و برخی آراء تفسیری ارائه شده ذیل این آیه در معرض نقد جدی هستند، ازاین‌روی پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی در صدد پاسخ به این سؤال است که نقد و بررسی آرای تفسیری فریقین در تفسیر آیه 44 سوره «ص» چگونه است؟ یافته‌های تحقیق حکایت از آن دارند که در این آیه، دو مسئلۀ مهم میان عالمان و مفسران فریقین مطرح بوده است؛ نخست، علت سوگند و فرد مضروب؛ و دوم، امکان استفادۀ فقهی از آیه. دربارۀ مسئلۀ نخستین اجمالاً می‌توان گفت سیاق آیه به سوگند ایوب(ع) بر مضروب ساختن همسرش و حکم تخفیف الهی اشاره دارد و براى رعایت ادب و حفظ احترام، دقیقاً سبب سوگند آن حضرت و خطای همسرش ذکر نشده است. در خصوص امکان استفاده فقهی از آیه نیز، فقها و مفسران چهار برداشت فقهی ارائه کرده‌اند که عبارتند از «جاری کردن حد بر زناکار بیمار»، «سوگند مولا بر تنبیه عبد»، «ضرب همسر در غیر نشوز» و «جواز حیله شرعی». به همۀ این برداشت‌ها اشکالات متعددی وارد شده است، اما اشکال تقریباً مشترک همۀ آنها این است که آنچه در آیه مطرح گردیده از احکام اختصاصی ایوب(ع) است و دلیلی بر الغای خصوصیت از ایشان و تعمیم به دیگر شرایع و یا تعمیم به اشخاص دیگر، وجود ندارد.
© محمدجعفری، ر؛ اصلانی، م. (1399). نقد و بررسی آراء تفسیری فریقین در تفسیر آیه 44 سورۀ «ص»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (11)، 92-67. Doi: 10.22091/ptt.2020.4371.1560

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

از مباحثی که دربارۀ داستان ایوب(ع) در آیه 44 سورۀ «ص» گذشت، نتایج ذیل حاصل گردید:

1- در عبارت «وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَ لَا تَحْنَثْ» دو مسئلۀ چالشی میان عالمان و مفسران فریقین مطرح بود: 1- علت سوگند و فرد مضروب، 2- امکان استفادۀ فقهی از آیه.

2- دربارۀ مسئلۀ نخست، مفسران علت سوگند ایوب(ع) را تنبیه همسرش با صد ضربه شلاق دانسته‌اند که خدای متعال با عنایت به وجوب وفای به عهد ازطرفی و تکریم همسر وفادارش، تنها به یک ضربه با خوشه‌ای صدتایی از شاخۀ گیاهان حکم داد. مستند مفسران، چند روایت است که به‌دلیل اشکالات سندی و محتوایی حجیت و قابلیت پذیرش ندارند، اما فی‌الجمله سیاق آیه به سوگند ایوب(ع) بر زدن همسرش و حکم تخفیف الهی اشاره دارد و براى رعایت ادب و حفظ احترام، دقیقاً سبب سوگند آن حضرت و خطای همسرش ذکر نشده است.

3- فقها و مفسران از آیه، چهار برداشت فقهی کرده‌اند: الف) جاری کردن حد بر زناکار بیمار، ب) سوگند مولا بر تنبیه عبد، ج) ضرب همسر در غیرنشوز، د) جواز حیلۀ شرعی. به همۀ این برداشت‌ها اشکالات متعددی وارد است، اما اشکال تقریباً مشترک همۀ آنها این است که آنچه در آیه مطرح گردیده از احکام اختصاصی ایوب(ع) است و دلیلی بر الغای خصوصیت از ایشان و تعمیم به دیگر شرایع و بلکه تعمیم به دیگر اشخاص وجود ندارد؛ لذا تمام احکام مطرح در قصص انبیاء و دیگر قصص قرآنی، مختص به آن پیامبر یا شریعت است و تا دلیلی متقن از قرآن و سنت در جاری کردن آن بر شریعت اسلام وارد نشده باشد، امکان بهره‌برداری از آن به‌عنوان حکم فقهی متصور نخواهد بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Critical Analysis of Sunni and Shi’ite Exegetical Views on the 44th Verse of Surah “Sad”

نویسندگان [English]

  • Rasoul Muhammad Ja’fari 1
  • Mahdi Aslan 2
1 * Assistant Professor, Shahid University
2 Ph.D. Student in Teaching Theology (the Qur’an and Scripture), the Qur’an and Hadith University (Pardis-i Tehran) | mahdiaslani710@gmail.com
چکیده [English]

One of the eminent prophets whose name is mentioned in several Qur’an verses is Prophet Job (PBUH). Some controversial issues related to this holy prophet have been raised in Sunni and Shi’ite exegeses; for instance, the interpretations regarding the 44th verse of Surah “Sad”. By using the descriptive and analytical method, the present study aims to critically review the Sunni and Shi’ite exegetical views on the interpretation of the 44th verse of Surah “Sad”. The results of the study indicate that 2 important arguments about this Qur’anic verse are under discussion between Sunni and Shi’ite scholars and commentators: first, the reason of swear and the person who is hit; second, the jurisprudential usage of the verse. As for the first argument, the interpretation of the verse points to the swear of Prophet Job (PBUH) to hit his wife and the punishment mitigation ordered by God but the purpose of swear by the Prophet and his wife’s fault are not explicitly mentioned for the sake of respect and decency. As for the potential of jurisprudential usage of the verse, the Islamic jurists and commentators have proposed 4 jurisprudential perceptions including “the punishment of a sick adulteress”, “the swear of a master to punish his servant”, “hitting a wife who is not obstinately disobedient”, and “the permission of religious deceit”. There are various fallacies against all the above interpretations indicating that the circumstances in this verse relate to a particular condition specially for the case of Prophet Job (PBUH) so it does not involve other religions or persons.
© Muhammad Ja’fari, R;  Aslani, M. (2020) The Critical Analysis of Sunni and Shi’ite Exegetical Views on the 44th Verse of Surah “Sad”. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (11) 67-92.  Doi: 10.22091/ptt.2020.4371.1560
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prophet Job (PBUH)
  • the 44th Verse of Surah Sad
  • Swear
  • Hitting the Spouse
  • Islamic Jurisprudential Rules

مراجع

 
قرآن کریم؛ ترجمه: محمدمهدی فولادوند، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1415ش.
آلوسى، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ تحقیق: على عبدالبارى عطیة، بیروت‏: دار الکتب العلمیة‏، 1415ق‏.
ابن‌ادریس حلّى، محمدبن‌منصور؛ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، 1410ق‌.
ابن‌جوزى، عبدالرحمن‌بن‌على؛ زاد المسیر فی علم التفسیر؛ تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربی‏، 1422ق‏.
ابن‌حنبل، احمد؛ المسند؛ بیروت: دار صادر، بی‌تا.
ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمدبن‌علی؛ متشابه القرآن و مختلفه؛ قم: دار بیدار، 1369ش.
ابن‌عاشور، محمدبن‌طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
ابن‌فارس، أحمد؛ معجم المقاییس اللغة؛قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی‏، 1404ق.
ابن‌قیم جوزى، شمس الدین محمدبن‌ابى‌بکر؛ اعلام الموقعین عن رب العالمین؛ قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة، 1388ق.
ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.
ابن‌ماجه، محمدبن‌یزید القزوینی؛ السنن؛ تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی؛ بی‌جا: دار إحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار الفکر، 1414ق.
ابوداود، سلیمان‌بن‌اشعث سجستانی؛ السنن؛ به تحقیق شعیب الأرنؤوط و محمد کامل قره بللی؛ بی‌جا: دار الرسالة العالمیة، 1430ق.
احمدنژاد و دیگران، امیر؛ «نقد و بررسی آرای مفسران در تفسیر آیۀ 44 سورۀ «ص» و تازیانه‌زدن ایوب(ع) به همسرش»، مجلۀ آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 22، پاییز و زمستان، 1394ش.
بیهقی، أحمدبن‌الحسین؛ السنن الکبرى؛ بی‌جا: دار الفکر، بی‌تا
جصاص، احمدبن‌‌على؛ احکام القرآن؛ تحقیق: محمد صادق قمحاوى؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
جلالیان‏، حبیب‌الله؛ تاریخ تفسیر قرآن کریم؛ تهران‏: اسوه، 1378ش.
جوادی‌آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ قم: اسراء، 1389ش.
جوادی‌آملی، عبدالله؛ «تقریرات تفسیر سورۀ «ص»»؛ پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت (www.eshia.ir).
جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد؛ الصحاح؛ بیروت: دار العلم للملایین، 1407ق.
حمیرى، عبدالله‌بن‌جعفر؛ قرب الإسناد‏؛ قم: مؤسسة آل البیت(ع)، 1413ق.
خویی، سید ابوالقاسم‏؛ معجم رجال الحدیث؛ قم‏: مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق.
دروزه، محمد عزت؛ التفسیر الحدیث؛ قاهره: دار إحیاء الکتب العربیة، 1383ق.
راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد؛ مفردات ألفاظ القرآن‏؛ بیروت: دار العلم، 1412ق‏.
راوندى، قطب الدین سعیدبن‌هبة‌الله؛ فقه القرآن فى شرح آیات الأحکام؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى، 1405ق.
رجبى‏، محمود؛ روش تفسیر قرآن‏؛ قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1383ش.
رکنى یزدى‏، محمدمهدى؛ آشنایى با علوم قرآنى، تهران‏: سمت‏، 1379ش.
زحیلی، وهبة‌بن‌مصطفی؛ التفسیر المنیر فی العقیدة والتشریع والمنهج؛ دمشق: دارالفکر المعاصر، 1418 ق.
سایس، محمدعلى؛ تفسیر آیات الاحکام؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
سبحانی، جعفر؛ مصادر الفقه الإسلامی و منابعه؛ بیروت: دار الأضواء، 1419ق.
سیدقطب، سیدبن‌قطب‌بن‌ابراهیم شاذلی؛ فی ظلال القرآن‌؛ چاپ اول، بیروت-قاهره: دارالشروق، 1412ق.
سیوطى، جلال‌الدین؛ الدر المنثور فى تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى‏، 1404ق‏.
شافعی، محمدبن‌ادریس؛ أحکام القرآن؛ تحقیق: عبد الغنی عبد الخالق؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1400ق.
شافعی، محمدبن‌ادریس؛ کتاب الأم؛ بیروت: دارالفکر، 1403ق.
شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على عاملى؛ تمهید القواعد الأصولیة و العربیة؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1416ق.
شهید ثانى، زین‌الدین‌بن‌على عاملى؛ مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام؛ قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
صادقی، تهرانی؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن؛ قم: فرهنگ اسلامی، 1365ش.
صدوق‏، محمدبن‌علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ تصحیح: علی اکبر غفاری؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی،1413ق.
طباطبایى، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن‏؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1417ق‏.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: ناصر خسرو، 1372ش.
طبری، محمدبن‌جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفة، 1412ق.
طبرى کیاهراسى، ابوالحسن على‌بن‌محمد؛ احکام القرآن؛ بیروت: دارلکتب العلمیة، 1405ق.
طوسى، محمدبن‌حسن؛ الاستبصار فیما اختلف من الأخبار‌؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة‌، 1390ق.
طوسى، محمدبن‌حسن؛ تهذیب الأحکام؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.
طوسى، محمدبن‌حسن؛ الخلاف؛ قم: انتشارات مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1414ق.
طوسى، محمدبن‌حسن؛ المبسوط فی فقه الإمامیة؛ محقق: سیدمحمدتقى کشفى‌؛ تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة‌، 1387ق.
عاملی، حسین‌بن‌عبدالصمد؛ وصول الأخیار إلى اصول الأخبار؛ تحقیق: السید عبد اللطیف الکوهکمری؛ بی‌جا: مجمع الذخائر الإسلامیة، بی‌تا.
علامه حلّى، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر اسدى‌؛ تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة؛ محقق: ابراهیم بهادرى‌؛ قم: مؤسسه امام صادق(ع)، 1420ق.
فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله سیورى؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ قم: مرتضوى، 1425ق.
فخر رازى، محمدبن‌عمر؛ مفاتیح الغیب‏؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق‏.
فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد؛ العین؛ تحقیق: مهدی مخرومی و ابراهیم سامرایی؛ قم: مؤسسه دار الهجرة، 1409ق.
فیومى، احمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی؛ قم: مؤسسه دار الهجرة، 1414ق.
قرشى، سید على‌اکبر؛ تفسیر احسن الحدیث‏؛ تهران: بنیاد بعثت‏، 1377ش.
قرطبى، محمدبن‌احمد؛ الجامع لأحکام القرآن‏؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364ش.
قمّى ، على‌بن‌ابراهیم‏؛ تفسیر قمی؛ تحقیق: سید طیب موسوى جزایرى؛ قم: دار الکتاب‏، 1367ش.
کلینی، محمدبن‌یعقوب؛ الکافی‏؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة‏، 1407ق.
گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة؛ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1408ق.
مجلسى، محمدباقر؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‌؛ محقق: سید هاشم رسولى‌؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.
مدرسى، سید محمدتقى؛ من هدى القرآن‏؛ تهران: دار محبى الحسین‏(ع)، 1419 ق‏.
مصطفوى، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
معرفت، محمدهادى؛ التفسیر و المفسرون؛ مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامیة‏، 1418ق.
مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.
مکارم شیرازى، ناصر؛ حیله‌هاى شرعى و چاره‌جوئى‌هاى صحیح؛ قم: انتشارات مدرسة الإمام علی‌بن‌أبی‌طالب(ع)، 1428ق.
میرزاى قمّى، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن؛ رسائل المیرزا القمی؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1427ق.
نجفى، محمدحسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
نووی، ابوزکریا محی‌الدین‌بن‌شرف؛ المجموع؛ بی‌جا: دار الفکر، بی‌تا.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار