بررسی فضای نزول آیهٔ وارثان زمین با تکیه بر تفاسیر فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، واحد یادگار امام خمینی(ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 استادیارگروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، واحد یادگار امام خمینی(ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم: ایران – قم

چکیده

 
تاریخ دریافت: 02/04/1399   |   تاریخ پذیرش: 20/09/1399
 
مطالعۀ آیات قرآن با تکیه‌ بر فضای نزول، پرده از پاره‌ای از حقایق پنهان آیات برمی‌دارد. در این مقاله آیۀ پنجم سورۀ قصص، مشهور به آیۀ وارثان زمین که می‌فرماید: *وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ*، با چنین رویکردی مطالعه شده است. این آیه، چنان‌که از سیاقش برمی‌آید، دلالت دارد بر این که ارادۀ خداوند بر این قرار گرفت که بر بنی‌اسرائیل که تحت استضعاف فرعون بودند، منت نهد و آنان را پیشوایان و وارثان سرزمینی قرار دهد که از آن در کتاب مقدس به‌نام سرزمین موعود یاد شده است. در مقالۀ حاضر، سخن درباره این است که اگرچه سیاق آیه ناظر به بنی‌اسرائیلِ زمان حضرت موسی(ع) است، با عنایت به این که این آیه در دوران پیش از هجرت و متناسب با وضعیت و فضای تحت استضعاف واقع شدن مسلمانان توسط سران شرک نازل شده، بی‌گمان در حکم بشارتی بوده که ایشان نیز مانند بنی‌اسرائیل از ستم رهایی خواهند یافت و به پیشوایی و وراثت سرزمین نایل خواهند آمد. البته این آیه نیز متضمن یک قاعدۀ کلی و گویای سنتی الهی است مبنی بر این که مردمان مستعضف در دوران‌های مختلف، به‌ویژه در آخرالزمان، سرانجام به پیشوایی و وراثت زمین نایل خواهند آمد.
 



© باباعلی، ف؛ تقدیسی، م.م؛ نکونام،ج.(1400).بررسی فضای نزول آیه وارثان زمین با تکیه ‌بر تفاسیر فریقین، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (13)، 58-31.  Doi: 10.22091/PTT.2021.6317.1882

تازه های تحقیق

نتیجه‌

در این مقاله، با تکیه ‌بر کلیت سورۀ قصص، واژگان مهم آیه 5 این سوره و نیز آیات مشابه آن در دیگر سوره‌ها، به شناخت فضای نزول آیۀ پنجم پرداخته شد. فضای نزول آیۀ وارثان زمین، بازتابی از اوضاع فرهنگی و رخدادهای ویژۀ تاریخی در زمان نزول این آیه در بستر سورۀ مکیِ قصص و حتی خارج آن است؛ به‌گونه‌ای که اشاره دارد به استضعاف مسلمانان، ستم کفار و قریشیان و فشارهای حاکم بر پیامبر(ص) و یارانشان که این آیه برای قوت قلب و امید بخشی به پیامبر(ص) و یارانش نازل شد.

 سورۀ قصص در قالب داستان موسی(ع) و فرعون، به مسلمانان در دورۀ مکی بشارت داده که بر مشرکان قریش پیروز خواهند شد و از حکومت برخوردار خواهند گردید. توضیح این که این سوره در وضعیت و فضایی نازل شده است که مؤمنان مکه عدۀ اندکی بودند و زیر فشار و سلطۀ سران مشرک قریش به‌سرمی‌بردند. از آن جا که بنی‌اسرائیل نیز وقتی  در مصر گرفتار فرعونیان بودند، با مسلمانان در دورۀ مکی شباهت داشتند، در این سوره ذکری از اوضاع دشوار بنی‌اسرائیل در آن دوره رفته و از ره‌گذر آن، به مسلمانان مکه بشارت داده شده: هم‌چنان‌که بنی‌اسرائیل بر فرعونیان غالب آمدند و وارث حکومت و سرزمین شدند، مسلمانان نیز به حکومت و سرزمین دست خواهند یافت.

در بررسی‌های به‌عمل آمده، ملاحظه شد که در روایات، هیچ ذکری از فضای نزول آیۀ موردِ بحث به‌میان نیامده و تنها در روایات شیعی، این آیه بر اهل‌بیت(ع) و امام زمان(عج) تطبیق داده شده است.

مطالعات نشان می‌دهد که مفسران گران‌قدر، چندان به فضای نزول آیه عنایت نکرده‌اند. برخی آیه را یک حکم کلی و سنت الهی خوانده‌اند و برخی به فضای تاریخی نزول آن اشاره کرده و اظهار داشته‌اند که این آیه به‌مناسبت استضعاف مسلمان مکه و به‌منظور بشارت به آنان نازل شده است.

در بحث فضای نزول و بررسی عصر پیامبر(ص)، در میان روایات و تفاسیر اهل تشیع و تسنن، مطلبی بیان نشده و بیش‌تر به فضای زندگی حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیل پرداخته‌اند و اگر از باب جری و تطبیق به عصر پیامبر اسلام(ص) و پیروانش اشاره شده است، فقط به موضوع ظلم کفار و قریشیان می‌پردازد که در مکه، پیامبر(ص) و مؤمنان را آزار می‌دادند و آنان را تضعیف کرده بودند؛ لذا همان‌طور که به حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیلِ مستضعف، وعدۀ پیشوایی و وراثت زمین داده شد، می‌توان این وعده را در موردِ پیامبر(ص) و مسلمانانِ مستضعف نیز منطبق دانست.

با توجه ‌به فضای نزول آیه 5 سورۀ قصص، مفهوم وراثت و پیشوایی زمین، بر هر عصر و هر دسته از انسان‌های ستم‌دیده، مشابه حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیل و یا پیامبر(ص) و یارانشان، منطبق خواهد بود و البته به‌عنوان یک سنت قطعیِ الهی در همه دوره‌ها، ساری و جاری خواهد ماند، به‌شرط این که مستضعفان شرایط و صلاحیت پیشوایی و وراثت زمین را داشته باشند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study of the Circumstance of Revelation for the Verse of the Inheritors of the Earth Relying on Sunni and Shi’ite Exegeses

نویسندگان [English]

  • Fātemeh Bābā Ali 1
  • | Mohammad Mahdi Taqdisi 2
  • Ja’far Nekounām 3
1  Ph.D. Student in the Qur’an’s Sciences and Hadith, Azad University of Yadegār Imām Khomeyni, Shahr-e Rey, Iran
2 Assistant Professor at the Department of the Qur’an’s Sciences and Hadith, Azad University of Yadegār Imām Khomeyni, Shahr-e Rey, Iran
3 Full Professor at the Department of the Qur’an’s Sciences and Hadith, University of Qom, Qom
چکیده [English]

Received: 2020/6/22  |   Accepted: 2020/12/10
Studying Qur’anic verses relying on their circumstance of revelation unveils some hidden truths about them. In this article, the 5th verse of Surah al-Qisas known as the Inheritors of the Earth is studied by such an approach. As it appears from its context, this verse implies that the will of God desired to show favor upon the Bani Isrā’il who were under the oppression of the Pharaoh to make them the heirs of a land named the Promised Land in the Holy Book. The present article discuses that although the context of this verse refers to the Bani Isrā’il during the age of Prophet Moses, regarding the fact that it was revealed in the Makki period when the Muslims were oppressed by the Mushrik leaders, it is definitely considered as good tidings for the Muslims that like Bani Isrā’il, they would relieve from tyranny and oppression, reach leadership, and inherit a land. Of course, this verse involves the general principle that the divine tradition desires that the oppressed people in every era specially Ākher al-Zamān (End Time) would achieve the leadership and inheritance of the earth.
 


; Nekounām, J (2021) A Study of the Circumstance of Revelation for the Verse of the Inheritors of the Earth Relying on Sunni and Shi’ite Exegeses. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 7 (13) 31-58.  Doi: 10.22091/PTT.2021.6317.1882

کلیدواژه‌ها [English]

  • The 5th Verse of Surah al-Qisas
  • Circumstance of Revelation
  • The Oppressed
  • Inheritors of the Earth
  • Imāms

مراجع

فهرست منابع
قرآن کریم.
1. آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه،1415ق.
2. ابن أبی زَمَنِین المالکی(الإلبیری)، ابی‌عبدالله محمد بن عبدالله بن عیسى بن محمد المری، تفسیر القرآن العزیز، محقق: عبدالله بن حسین عکاشه ، قاهره: الفاروق الحدیثة، 1423ق.
3. ابن بابویه، محمدبن‌علی، الأمالی، موسسه البعثه، 1434ق.
4. ----------------، کمال الدین و تمام النعمه، مترجم منصور پهلوان، قم: مسجد مقدس جمکران،1382ش.
5. ابن‎جوزی، ابوالفرج، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی، 1422ق.
6. ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم(تفسیر ابن‌کثیر)، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر و التوزیع، 1412ق.
7. أبی السعود، تفسیر ابی السعود، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1388ش.
8. اندلسی، ابی حیان، تفسیر البحر المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.
9. بغوی، حسین بن‎مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
10. بهجت‌پور، عبدالکریم، شناخت‌نامه تنزیلی سوره‌های قرآن کریم، قم: موسسه تمهید، 1394ش.
11. بیضاوی، عبدالله بن محمد الشیرازی الشافعی، أنوار التنزیل وأسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
12. ثعلبی، ابواسحاق احمد بن محمد ثعلبى نیشابورى، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1422ق.
13. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، محقق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: انتشارات دارالعلم الملابین، 1410ق.
14. حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، مترجم: احمد روحانی، قم: دارالهدی، 1380ش.
15. رازى، فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1420ق.
16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان- سوریه: انتشارات دارالعلم الدارالشامیه، 1416ق.
17. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‎بکر، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، 1404ق.
18. سمرقندی، ابوالیث، تفسیر سمرقندی، ج1، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
19. شوکانی یمنی، محمد بن علی بن محمد، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر، دارالکلم الطیب، 1414ق.
20.صالح، صبحی، نهج البلاغه، قم: مرکز البحوث الاسلامیه، 1374ش.
21. صدوق، محمدبن علی بن‎بابویه، معانی الأخبار، مترجم: علی‎اکبر غفاری و عبدالعلی محمدی شاهرودی، ج1، قم: دارکتب الاسلامیه، 1377ش.
22. صدوق، محمدبن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمه، مترجم: منصور پهلوان، قم: انتشارات کتاب جمکران، 1395ش.
23. طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1387.
24. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، دارالمعرفه، 1412ق.
25. طبری، ابوجعفر محمد بن‎جریر، جامع البیان، بیروت: دارالمعرفة، 1412ق.
26. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، محقق و مصحح سیداحمد حسینی، تهران: مرتضوی، 1416ق.
27. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، 1371ش.
28. فرات، فرات بن‎ابراهیم، تفسیر فرات، مصحح: محمد کاظم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
29. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383ش.
30. قرطبی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1415ق.
31. قمی، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، بیروت: دارالکتاب، 1363ش.
32.کاشانی، ملافتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‎فروشی علمی، 1336ش.
33. مازندرانی، مولی محمد صالح، شرح أصول الکافی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1429ق.
34. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ایران: مؤسسة الوفاء، 1403ق.
35. ------------، مرآة العقول فی شرح أخبارآل الرسول، ایران: دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.
36. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، جمعی از نویسندگان؛ زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1353ش.
37. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، تهران: انتشارات سمت، 1397ش.
38. هاشم‎زاده هریسی، هاشم، شناخت سوره‌های قرآن: از سوره «فاتح‍ة الکتاب» تا سوره‎ «ناس»، تهران: کتاب‎خانه‎ صدر، 1373ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار