گسترۀ معرفتی قرآن کریم از منظر علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه قم

چکیده

تاریخ دریافت: 10/06/1399   |   تاریخ پذیرش: 18/12/1399
چکیده
 تعیین تکلیف دربارۀ «گسترۀ معرفتی قرآن کریم»، یکی از مسائل بسیار مهم ایران معاصر است؛ زیرا طرف‌داران حکمرانی قرآنی، ابتدا باید تکلیف خود را با سه دیدگاه حداقلی، میانه و حداکثری مشخص کنند. در مقالۀ حاضر، دیدگاه دو قرآن‌پژوه برجسته با یک‌دیگر مقایسه شده است. به اعتقاد علامه طباطبایی، قرآن کریم کتاب «هدایت» است نه «علم»؛ لذا گسترۀ معرفتی قرآن کریم را منحصر در امور پنجگانۀ «عقاید»، «اخلاق»، «احکام»، «قصص» و «مواعظ» می‌داند؛ اما آیت‌الله جوادی ضمن پذیرش «هدایت» به‌عنوان رسالت اصلی قرآن کریم، دایرۀ هدایت را در امور پنجگانۀ مذکور منحصر ندانسته و معتقد است «همۀ علوم»، ازجمله «علوم طبیعی»، هریک به‌نوعی در هدایت بشر دخیل است؛ لذا گسترۀ معرفتی قرآن کریم شامل همۀ علوم، از جمله علوم طبیعی نیز می‌شود. اما این‌که «چگونه می‌توان این ‌همه علوم، به‌ویژه علوم طبیعی را با زیرشاخه‌های متنوعش از کتابی تک جلدی (قرآن کریم) استخراج کرد؟» پرسش مهمی است که با پاسخ آن آشنا خواهیم شد. در این مقاله دیدگاه آیت‌الله جوادی، برگزیده شده و علاوه بر توجیهات ایشان، نظریۀ مذکور در پرتو تئوری سیستم‌ها و احادیث تقویت گردیده است. این نوشتار برای گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای، و برای دست‌یابی به پاسخ پرسش از روش تحلیل و تطبیق استفاده نموده است.
 

تازه های تحقیق

نتیجه‌

علامه طباطبایی و بیش‌تر حوزویان، معتقدند که قرآن کریم یک کتاب دینی و هدایتی است؛ لذا انتظارات معرفتی ما از این کتاب مقدس باید در چارچوب رسالت آن باشد. پس قرآن کریم کتاب علوم پایه، فنی-‌مهندسی، پزشکی و امثال آن نیست. اما آیت‌الله جوادی آملی معتقد است، هرچند قرآن کریم کتاب دین‌داری، هدایت و سعادت و رشد است، هدایت و سعادت و رشد بشر منحصر در علوم متعارف حوزه‌ها نیست. هر علمی که به‌نوعی در هدایت و سعادت و رشد بشر دخیل باشد، به ویژه علومی که قرآن کریم به آن‌ها اشاره کرده، جزیی از علوم قرآنی است؛ یعنی همان طور که قرآن کریم کتاب «اصول فقه» نیست، ولی با تمسک به آیه شریفة «*ما کنا معذبین حتی نبعث رسولاً* (اسراء: 15) می‌توان علم مستقلی را با عنوان «برائت» تولید کرد، از اشارات علمی قرآن کریم درباره علوم طبیعی نیز می‌توان در پرتو کاوش‌های عقلی، اعم از عقل تجریدی و تجربی، دانشی مشابه آن‌چه امروز در دانشگاه‌ها وجود دارد، تولید کرد. البته علامه طباطبایی نیز با توجه به احادیثی که گسترة معرفتی قرآن کریم را فراتر از علوم متعارف قرآنی معرفی کرده، به نظریة آیت‌الله جوادی نزدیک می‌شوند؛ اما یک تفاوت اساسی میان این دو مفسر بزرگ، مطرح می‌شود: مرحوم علامه درک و فهم علوم غیرمتعارف قرآنی (مانند ریاضیات، فیزیک، شیمی و ...) را از حوزة «فهم متعارف» خارج می‌داند؛ اما آیت‌الله جوادی، فهم و درک علوم غیرمتعارف را از حوزة «فهم متعارف» خارج نمی‌شمارد؛ زیرا فهم متعارف منحصر در «دلالت لفظی» نیست و شامل «دلالت عقلی» هم می‌شود؛ یعنی همان طور که با استفاده از عقل و تحلیل‌های عقلی، می‌توان از اشارات قرآنی به علومی خاص مانند بحث «برائت» دست یافت، با همین روش می‌توان از سایر اشارات قرآنی به تولید علومی متناسب با آن اشارات رسید. مثلاً اگر در قرآن کریم آیاتی مرتبط با کیهان‌شناسی، اخترشناسی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و غیره هست، می‌توان با اجتهاد عقلی ـ اعم از عقل تجریدی و تجربی ـ به دانش‌هایی چون: کیهان‌شناسی، اخترشناسی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و مانند آن دست یافت و از آن‌ها به‌عنوان زیرشاخه‌های علوم قرآنی و دینی یاد کرد. هرچند آیت‌الله جوادی آملی، برخلاف علامه، قایل به دیدگاه اکثری درباره گسترۀ معرفتی قرآن کریم است، مبنای ایشان در کم و کیف بهره‌برداری از قرآن کریم و تولید علوم گوناگون مورد نیاز بشر، ازجمله علوم طبیعی، قابل نقد و مناقشه است.

 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Epistemic Range of the Holy Quran From the Perspective of Allameh Tabatabai and Ayatollah Javadi Amoli

نویسنده [English]

  • solayman khakban
 Assistant Professor at the Department of Islamic Education, University of Qom
چکیده [English]

Received: 2020/8/31  |   Accepted: 2021/3/8
Abstract
One of the very important issues in contemporary Iran is to determine “the realm of knowledge in the Noble Qur’an” because the supporters of the Qur’anic governance should first specify their stand on 3 minimal, moderate, and maximal approaches. The present article has made a comparison between the viewpoints of 2 eminent Qur’anic researchers; Allāma Tabātabā’i believes that the Noble Qur’an is the book of “guidance” not “science”; therefore, he maintains that the knowledge realm of this holy book is restricted to 5 fields of “beliefs”, “ethics”, “rules”, “stories”, and “preaching”. On the other hand, although Āyatollāh Javādi Āmoli accepts “guidance” as the main purpose of the Noble Qur’an, he does not hold the scope of guidance restricted to the above five fields and he believes that “all sciences” including “natural science” are in a way involved in the guidance of human being. Hence, the knowledge realm of the Noble Qur’an encompasses all sciences including natural science. This study answers “how we can extract all these sciences, especially natural science with all its various categories from a single volume book (The Noble Qur’an)”. In this article, Āyatollāh Javādi Āmoli’s viewpoint was chosen and the abovementioned theory was explained by his arguments as well as the systems theory and Ahādith. This paper has used library method for data collection, and comparative analysis for finding the answer.   
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Noble Qur’an
  • Guidance
  • Science
  • Allāma Tabātabā’i
  • Āyatollāh Javādi Āmoli
قرآن کریم.
1.ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی،1422ق.
2.ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419ق.
3.بازرگان، مهدی، مجموعۀ آثار، ج17، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1387.
4.بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث، 1423 ق.
5.ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی،1422ق.
6.جوادی آملی، عبدالله، تسنیم (تفسیر قرآن کریم)، قم: مرکز نشر اسراء،1397.
7.حسن‌زاده، حسن، انسان و قرآن (چاپ دوم)، قم: قیام،1381.
8.خمینی، روح الله، اسلام ناب در کلام و پیام امام خمینی، تهران: موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1384.
9.سروش، عبدالکریم، مجلۀ کیان، شمارۀ 41، سال1377.
10.سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بحر العلوم، بی‌جا، بی‌تا.
11.سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو، 1380.
12.سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی،1404ق.
13.طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم،1417 ق.
14.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو،1372.
15.----------------، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزۀ علمیۀ قم،1377.
16.طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه،1412 ق.
17.طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی،بی‌تا.
18.عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران: چاپخانۀ علمیه،1380 ق.
19.فرات کوفی، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی،1410 ق.
20.فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تهران: انتشارات الصدر،1415ق.
21.قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب،1367.
22.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه،1407ق.
23.مجلسی، محمدباقر،بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی،1403ق.
24.مختاری، قاسم، تفکر سیستمی (مبانی، ابزار و روش)، قم: انتشارات دانشگاه قم،1394.
25.معمر بن مثنی، ابوعبیده، مجاز القرآن، قاهره: مکتبۀ الخانجی،1381ق.
26.مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، تهران: صدرا،1384.
27.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه،1374.
28.نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، اعراب القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه،1421ق.
29.ورام ابن ابی فراس، مجموعۀ ورام، قم: مکتبۀ فقیه،1410ق.
 
CAPTCHA Image