تحلیل انتقادی دیدگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله معرفت درباره بطن قرآن کریم

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه گیلان؛ رشت، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم؛ قم، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 16/08/1399   |   تاریخ پذیرش: 13/02/1400
مساله بطن، ازجمله مباحث چالشی در مورد قرآن است که مفسران تحلیل‌های مختلفی درباره آن داشته‌اند. آراء علامه طباطبایی وآیت‌الله معرفت نیز دراین‌باره، گاهی مختلف و گاهی متعارض هستند که پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی چگونگی و چرایی دیدگاه این دو مفسر معاصر شیعه، درباره  بطن قرآن و ابعاد مرتبط با آن می‌پردازد. بر اساس نتایج پژوهش، اولاً هردو مفسر، بطن را صرفاً «معنا» دانسته‌اند اما در تفسیر، «مصداق» را نیز با عنوان «تأویل» و «جری» برای آن قائلند؛ بر اساس روایات، باید بطن را «معنا» و «مصداق» دانست. ثانیاً علامه، بطن را از سنخ مدلولات مطابقی الفاظ و آیت‌الله معرفت، آن را مدلول التزامی کلام می‌داند؛ اما نمونه‌های بطنی علامه، دارای دلالت التزامی است. ثالثاً علامه، گسترۀ بطن را شامل همۀ آیات قرآن دانسته و آیت‌الله معرفت نیز با وجود درنظرنگرفتن بطن برای آیات‌الاحکام، در آثار بعدی به بیان بطن برای آن‌ها پرداخته و گسترۀ آیاتِ دارای بطن را وسیع در نظر گرفته است. رابعاً، هردو اندیشه‌ور، دست‌یابی به باطن را منحصر به معصوم ندانسته، اما علامه راه کشف آن را از طریق تدبر ممکن می‌داند و آیت‌الله معرفت، از طریق تنقیح مناط و الغای خصوصیت و همگانی کردن آن.
 


© خانی مقدم، م؛ غروی، س.س. (1400).تحلیل انتقادی دیدگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله معرفت درباره بطن قرآن کریم، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (13)، 157-127.  Doi: 10.22091/PTT.2021.5483.1751

تازه های تحقیق

نتیجه

برآیند مباحث پژوهش را می‌توان در قالب چند نکته، بیان داشت:

1. به رغم تأکید علامه طباطبایی و آیت‌الله معرفت بر صرف وجود «بطن معنایی»،  براساس روایات و عملکرد هردو عالم در بحث تأویل به عنوان بطن مصداقی، باید علاوه برمعنا، مصادیق را هم جزء بطن قرآن دانست.

2. علامه طباطبایی به رغم آن که بطن را دلالت مطابقی می‌داند،  در برخی از بطون مذکور در تفاسیرخود، آن را به صورت دلالت التزامی آورده است. به نظرمی‌رسد می‌توان بطن معنایی را دلالت التزامی و بطن مصداقی را دلالت مطابقی دانست.

3. آیت‌الله معرفت، بطن را فرازمانی دانسته که همه مصادیق مشابه را دربردارد اما لایه و سطحی ندارد. ولی علامه طباطبایی، فهم بطون را لایه‌ای و دارای مراتبی می‌خواند که به نسبت علم عالمان، شدت و ضعف می‌یابد. مبانی علامه«عدم جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنا»، «روایت جابر پیرامون بطن» و «نگاه عرفانی علامه در سیر و سلوک» است که ضمن رد  دو مورد اول، می‌توان این‌گونه تصور کرد که فرد با رشد عرفانی به سوی خداوند، افق دید بیش‌تری می‌یابد و می‌تواند معانی بعیدتر بطنی درکنار معنای ظاهری قرآن را دریابد.

4. علامه بر اساس روایات صحیح، همه آیات را دارای معانی باطنی می‌داند؛ آیت‌الله معرفت نیز که ابتدا قائل به نبود بطن برای آیات‌الاحکام بود، گویا دچار تطور نظر شده و نظرنهایی ایشان با استناد به روایات مرتبط و به روش ایشان در تفسیر برخی از آیات، بیان‌گر آن است که ایشان نیز گستره آیات دارای بطن را محدود نمی‌کند.

5. علامه طباطبایی علم به بطون آیات را منحصر در معصومان نمی‌داند، اما دست‌یابی به مراتب آن را در گرو تدبر می‌خواند که با تأمل علمی رقم می‌خورد. اما آیت‌الله معرفت دست‌یابی به بطون را بیش از آن که مرهونِ درجه علمی مفسر بداند، در گرو فرآیند کشف هدف آیه به شیوه سبر و تقسیمِ منطقی می‌خواند و در تشخیص خصوصیات اصلی از فرعی کلام، امکان اجتهاد مفسر را فراهم آورده، اما ضمانتی برای رفع خطر تفسیر به رأی وی را در پی ندارد. به نظر می‌رسد باید فرآیند کشف بطن قرآن را دارای سه عنصر مبنایی قلب، عقل و ذوق و مهارت ادبی دانست و نقش طهارت نفس مانند ذوق ادبی، تأثیرگذار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Critical Analysis of the Views of Allāma Tabātabā’i and Āyatollāh Ma’refat about the Interior of the Noble Qur’an

نویسندگان [English]

  • Mahyār Khani Moqaddam 1
  • Seyyedeh Sa’ideh Gharavi 2
1 Assistant Professor at the Department of the Qur’an and Hadith, University of Gilan, Rasht, Iran
2 Assistant Professor at the Department of the Qur’an’s Sciences and Hadith, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

Received: 2020/11/6  |   Accepted: 2021/5/3
One of the challenging discussions about the Qur’an is the issue of its interior that has been confronted with different analyses of the commentators. The ideas of Allāma Tabātabā’i and Āyatollāh Ma’refat in this regard are sometimes either different or contradictory so the present study using a descriptive-analytical approach reviews how and why the views of these two contemporary Shi’ite interpreters about the Qur’anic Interior and its relevant aspects are different. The results show that: 1. Both of the commentators regard Batn (the interior) as merely “meaning” but in their exegesis, they also consider an “evidence” for that named “interpretation “and “adaptation”; based on traditions, the Interior should be recognized as “meaning” and “evidence”; 2. Allāma regards the interior identical with the words comparative objectives and Āyatollāh Ma’refat considers it to be the obligatory objective of the speech but the interior evidences of Allāma have obligatory implications as well; 3. Allāma maintains that the spread of the interior encompasses all the Qur’anic verses and Āyatollāh Ma’refat after disregarding the interior for the verses of Ahkām, deals with that in his subsequent works and considers a wide range for the verses that have the interior; 4. both thinkers do not hold achieving the interior limited to those who are infallible but Allāma maintains that its discovery would be possible through contemplation and Āyatollāh Ma’refat believes that it is possible by Tanqih-e Manāt (inference), negation of the feature, and making that public.
 


© Khani Moqaddam, M; Gharavi, S.S. (2021) The Critical Analysis of the Views of Allāma Tabātabā’i and Āyatollāh Ma’refat about the Interior of the Noble Qur’an. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 7 (13) 127-157.  Doi: 10.22091/PTT.2021.5483.1751

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interior of the Qur’an
  • Interior Exegesis
  • Scholars of the Interiors
  • Āyatollāh Ma’refat
  • Allāma Tabātabā’i

مراجع

قرآن کریم.
1.آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایه الاصول، قم: موسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
2.آمدی، علی بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، تحقیق سیدالجمیلی، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ق.
3.آملی، سیدحیدر، تفسیرالمحیط الاعظم و البحر الخضم فی تأویل کتاب الله العزیز الحکیم، تحقیق محسن موسوی، قم: نورعلی نور، 1422ق.
4.ابن تیمیه، تقی الدین، التفسیر الکبیر، تحقیق عبدالرحمان عمیرة، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1408ق.
5.ابن تیمیه، احمد، الرد علی المنطقیین، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
6.ابن حزم، علی بن احمد، المحلی بالاثار، بیروت: دارالفکر، 1395ق.
7.ابن داوود حلی، تقی الدین، رجال ابن داوود؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.
8.ابن عجیبه، احمد بن محمد، البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید، تحقیق: احمد عبدالله قرشى‏، قاهره: دکتر حسن‌عباس زکى، 1419ق‏.
9.ابن عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیه، تحقیق عثمان یحیی، قاهره: هیده المصریه العامه للکتاب، 1392ق.
10.ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق‏.
11.استرآبادی، محمد امین، الفوائد المدنیه، بی‌جا: موسسه النشر الاسلامی، 1424ق.
12.ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت: داربیروت، 1405ق.
13.اخوت، احمدرضا، آشنایی با مقدمات تدبر در قرآن، تهران: مدرسه دانشجویی قرآن وعترت(ع)، بی‌تا.
14.اسعدی، محمد و دیگران، آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری (ج1)، چاپ دوم، قم: حوزه و دانشگاه، 1390ش.
15.اسعدی، محمد، سایه‌ها و لایه‌های معنایی، قم: بوستان کتاب، 1385ش.
16.بابایی، علی اکبر، «باطن قرآن کریم»، مجله معرفت، قم، شماره26، ص7-16، 1377ش.
17.-----------، «تأملی در طولی و نسبی بودن بطون قرآن از منظرعلامه طباطبایی»، نشریه قرآن شناخت، ش8، ص171-184، 1390ش.
18.-----------،  مکاتب تفسیری1، چاپ ششم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392ش.
19.-----------،  مکاتب تفسیری2، چاپ چهارم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
20.-----------، «چیستی باطن قرآن از منظر روایات و بررسی دیدگاه‌ها بر اساس آن»،  فصلنامه علوم حدیث، ش44، ص10-30، 1385ش.
21.بحرانى، سید هاشم،  البرهان فى تفسیر القرآن، تحقیق: موسسة البعثة، تهران: بنیاد بعثت‏، 1416ق.
22.بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق: قاسم الشعاعی الرفاعی، بیروت: دارالقلم، 1407ق.
23.برقی، احمدبن محمد، المحاسن، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1370ق.
24.بروجردی، حسین، حاشیه علی کفایه الاصول، قم: انصاریان، 1412ق.
25.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا: دفتر نشر کتاب، 1404ق.
26.رستمی، علی اکبر، آسیب شناسی و روش شناسی تفسیرمعصومان(ع)، بی‌جا: کتاب مبین، 1380ش.
27.رضایی اصفهانی، محمد علی، منطق تفسیر قرآن2، چاپ دوم، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385ش.
28.زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، 1376ق.
29.حر عاملی، محمد،  وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل‌البیت، 1412ق.
30.حلى، حسن بن یوسف؛ خلاصه الأقوال فی معرفه أحوال الرجال؛ قم: دارالذخائر، 1411ق.
.31 ---------------، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، تصحیح محسن بیدار، چاپ پنجم، قم: نشر بیدار، 1377ش.
32.خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم: مدینه العلم، 1409ق.
33.جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف، مصر، افست، قم: نشر رضی، 1325ق.
34.جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء، 1383ش.
35.سبحانی، جعفر، الایمان و الکفر فی الکتاب والسنه، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
36.سعیدی روشن، محمد باقر، «جستاری در باطن قرآن»، مجله کتاب قیم، یزد، ش2، ص125-146، 1390ش.
37.سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق فوازاحمد زمرلی، بیروت: دارالکتب العربی، 1421ق.
38.--------------، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت: دارالفکر، 1401ق.
39.--------------، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، 1404ق.‏
40.--------------، الامزهر فی علوم اللغه و انواعها، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم و هم‌کاران، بیروت: دارالکتب العربیه، بی‌تا.
41.شاکر، محمدکاظم، ‏مبانی و روش‌های تفسیری، قم: مرکز جهانى علوم اسلامى، 1382ش ‏.
42.شمخی، مینا، «جریان شناسی باطن گرایی در تفاسیر اسلامی»، مجله کتاب قیم، ش10، ص123-152، 1393ش
43.شریفانی، محمد، زهرا محب‌پور حقیقی، «تحلیل باطن قرآن از دیگاه علامه طباطبایی»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تفسیری، شماره 21، ص179-192، 1392ش.
44.صادقی فدکی، سیدجعفر، «بررسی و نقد پنج دیدگاه مطرح درباره تعداد آیات‌الاحکام قرآن کریم»، نشریه پژوهش‌های فقهی، ش28،ص35-66، 1390ش.
45.صدرالمتالهین، محمد، تفسیر القرآن الکریم (الف)، بیروت: دارالتعاریف للمطبوعات، 1419ق.
46.---------------، مفاتیح الغیب (ب)، بیروت: موسسه التاریخ العربی، 1419ق.
47.صدوق، محمد بن على، معانی الاخبار، تحقیق على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.
48.صفار، محمد بن حسن،  بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم، تحقیق محسن کوچه باغى، چاپ دوم، قم: مکتبة آیت الله المرعشی، 1404ق‏.
49.طباطبایی، حیدر، پژوهشی تطبیقی در بطون قرآن، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، 1387ش.
50.طباطبایی، محمدحسین، رسالت شیعه در دنیای امروز (گفت‌وگو با هانری کربن)، به کوشش هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب، 1387ش.
51.----------------،  الشیعه فی الاسلام،لبنان: بیت الکاتب، 1999م.
52.----------------،  قرآن در اسلام، قم: بوستان کتاب، 1388ش.
53.----------------،  المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
54.طبرى، محمد بن جریر،  جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دارالمعرفه‏، 1412ق.
55.طوسى، محمد بن حسن، ‏التبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیرعاملى‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى، بی‌تا ‏.
56.طیب حسینی، سید محمود، چندمعنایی در قرآن کریم، چاپ دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
57.عراقی، ضیاءالدین، نهایه الافکار، قم: موسسه نشر اسلامی، 1405ق.
58.علوی مهر، حسین و دیگران،  بطن و تأویل قرآن (کرسی نظریه‌پردازی آیت‌الله معرفت پیرامون بطن قرآن)، شماره 34، 1384ش.
59.عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تحقیق: هاشم رسولى محلاتى، تهران: المطبعة العلمیة، 1380ق.
60.غروی، سعیده، «طرح و بررسی بطن از دیدگاه آیت‌الله معرفت»، نشریه بینات، شماره71، ص101-114، 1390ش.
61.غزالی، ابوحامد محمد،  احیاء علوم الدین، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
62.غضائری، احمد بن حسین، کتاب الضعفاء (رجال ابن غضائری)، قم: موسسه اسماعیلیان، 1364ق.
63.فتاحی زاده، فتحیه و دیگران، « واکاوی نگرش علامه طباطبایی به روایات وارده در تفسیر قرآن کریم با تأکید بر مفاهیم بطن و جری»، تحقیقات قرآن و حدیث، ش 26،ص155-182، 1394ش.
64.فراء بغوی، حسین بن مسعود، شرح السنة، تحقیق شعیب الأرنؤوط، محمد زهیر الشاویش، چاپ دوم،.بیروت/ دمشق: المکتب الإسلامی، 1403ق.
65.فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم‏،‏ قم: نشر هجرت.
66.فضل الله، محمد حسین، «تأملات فی المنهج البیان للقرآن»، مجله رساله القرآن، شماره9، بی‌تا.
67.فیض کاشانى ملامحسن، تفسیر الصافى، تحقیق حسین اعلمى، چاپ دوم‏، تهران: انتشارات الصدر، 1415ق.
68.قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، بی‌تا.
69.قمى، على بن ابراهیم، ‏تفسیر قمى، تحقیق: سیدطیب موسوى جزایرى‏، چاپ چهارم، قم: دارالکتاب، 1367ش.
70.قمى مشهدى، محمد، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق: حسین درگاهى‏، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، 1368ش.‏
71.کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
72.مجلسى، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1404ق.
73.محمدعلی‌نژاد، روح‌الله، «تدبردرفهم قرآن»، نشریه سراج منیر، ش20، ص159-173، 1394ش.
74.مدرسى سید محمد تقى، ‏من هدى القرآن، تهران: دارمحبى الحسین، 1419ق‏.
75.معرفت، محمد هادی، التأویل فی مختلف المذاهب و الآراء، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1427ق.
76.--------------، التفسیر الاثری الجامع، قم: التمهید، 1429ق.
77.--------------، التمهید فی علوم القرآن، قم: التمهید،1388ش.
78.--------------، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعه الرضویه، 1418ق.
79.--------------، علوم قرآنی، قم: التمهید، 1381ش.
80.مفید، محمد بن نعمان، التذکره باصول الفقه، بیروت: دارالمفید، 1414ق.
81.المناوی، محمد بن عبد الرئوف، فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
82.موسوی خمینی، روح الله، آداب الصلوه، تهران: تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1370ش.
83.نجاشی، احمد بن علی،  فهرست اسماء مصنفی الشیعه، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1407ق.
84.نکونام، جعفر، «روش تفسیر باطن قرآن»، پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره2، 1382ش.
85.هاشمی، سیدحسین، «ظهر و بطن قرآن»، فصلنامه قبسات، قم، شماره21 و22، 1379ش.
86. Montagu, George., Understanding the Bible: A Basic Introduction to Biblical Interpretation,S.M. PAULIST PRESS New York, 1997.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار