بازشناسی ماهیت و مؤلفه‌های بدعت از دیدگاه مفسران

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران،

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

مفسران متقدم و متأخر، همواره نگاه‌های متنوع و چالش‌برانگیزی به مفهوم و ماهیتِ بدعت داشته­اند؛ به‌طوری‌که زمینه را برای استفاده­ ­ابزاریِ فرق و مذاهب متعدد در موضوع بدعت، هموار نموده­اند. موضوع اصلی این تحقیق آن است که مفسران، چه دیدگاه­هایی درباره ماهیت و مؤلفه‌های بدعت داشته و علل تنوع نگاه‌های آنان چیست. بر این اساس، نویسندگان این مقاله درصدد آنند که با توجه به دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل­ تسنن درباره­ معنای لغوی و اصطلاحی بدعت، به مؤلفه‌های این موضوع دست ­یابند و علل تنوع این مفاهیم را از مساله­ بدعت تحلیل و بررسی کنند. نتایج این پژوهش، نشان­ می‌دهد که مفسران، بدعت را به‌مثابه مفاهیمی چون: «امر نوظهور»، «گزاره­ غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» دانسته­اند که این تنوع دیدگاه‌های آنان، از «تقسیم‌بندی‌های متناقض»، «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: اختراع، نوآوری، سنت و تشریع» و «اختلافات اعتقادی و مذهبی مفسران»، ناشی شده و باعث شکل‌گیری و رشد اندیشه­­های سلفی در جامعه و فضای اتهام به بدعت‌گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف گردیده است.

جاوری، م.ج؛ ایازی، س.م.ع. (1400). بازشناسی ماهیت و مؤلفه‌های بدعت از دیدگاه مفسران، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (14)، 143-115. Doi: 10.22091/PTT.2021.5811.1805.

تازه های تحقیق

نتیجه­

در اقوال مفسران، تفاوت چندانی در معنای لغوی واژه بدعت نیست و وجه اشتراک معنای لغوی بدعت در نظر آنان، عبارت است از: «هر چیز یا کارِ بی­مانند، بی­نظیر، نوظهور و بی­سابقه»؛ اما در معنای اصطلاحی بدعت، مفسران متقدم و متأخر، دیدگاه‌های متفاوتی باهم دارند که شکل­گیری مؤلفه‌های پنج­گانه شامل «امر نوظهور»، «گزاره­ غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» در مورد بدعت حاصل آن است. در این میان، «امر نوظهور» به دلیل پرداختن به جنبه­ لغوی بدعت، «گزاره­ غیردینی، مخالفت و تشریع»، به دلیل محل اختلاف بودن بین مذاهب و «حدوث» به دلیل دخالت دادن دیدگاه سلفی مفسران، از جامعیت برخوردار نیستند؛ اما باوجود این ایرادات، مؤلفه‌ مخالفت با قرآن و سنت در بین این مؤلفه‌ها برای مفهوم بدعت مناسب به نظر می­رسد که در قبول آن، هیچ تردیدی بین مذاهب مختلف نیست و فقط اختلاف در مبانی و چگونگی آن، باعث شده است که اجماعی در آن صورت نگیرد.

علت این تنوع و تفاوتِ دیدگاه‌های مفسران را باید ناشی از: «تقسیم‌بندی‌های متناقض پیرامون بدعت»، شامل بدعت ممدوح و مذموم؛ شرعی و لغوی؛ مباح و ناپسند و حسنه و سیئه؛ «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: نوآوری، تشریع، اختراع و سنت» و «اختلافات اعتقادی و مذهبیِ آنان» در طول تاریخ، دانست که همه­ این موارد، باعث نوعی پراکندگی در معیارهای آنان شده است. حتی این تفاسیر متفاوت، زمینه را برای شکل­گیری و رشد اندیشه­های سلفی و تکفیری به دو صورت اعتدالی و افراطی در جامعه فراهم کرده و فضای اتهام به بدعت‌گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف را رونق بخشیده، به‌طوری‌که حنابله، وهابیه، اصحاب حدیث، متکلمان، اشاعره، معتزله، اهل سنت و امامیه، هرکدام با دلایل متعدد، یک دیگر را به بدعت‌گذاری متهم کرده­اند.

با توجه به موارد یادشده، برای رفع بدعت­هایی که موجب فساد عقیدتی در میان مسلمانان می‌شود، دو پیشنهاد اصلی دراین‌باره وجود دارد: یکی دخالت ندادن سلایق شخصی در دین؛ زیرا بسیاری از بدعت‌ها، از خواسته­ها و هواهای نفسانی ناشی می‌شود و دوم، رجوع به ثقلین و عترت پیامبر (ص). در شرح این ویژگی مهم، همین بس که رشید رضا، نویسنده تفسیر المنار در تعلیقه­ کتاب خود بر کتاب الاعتصام (شاطبی،1420، ص 156) نگاشته است: «عترت پیامبر (ص) نگهبانان سنت او هستند و هیچ زمانی خالی از پیشوایی از آنان نبوده که سنت را به پا دارد؛ عترتی که هرگز تقلید و فتنه­ها آن‌ها را به‌زانو درنمی‌آورد».

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Qur’anic Exegetes on Recognizing the Essence and Components of bidʿa (heresy)

نویسندگان [English]

  • Mohammad-Javad Javeri 1
  • Sayyid Mohammad-Ali Ayazi 2
1 Ph.D. Candidate, Azad University, Sciences and Reseach Branch
2  Assistanat Professor, Azad University, Sciences and Reseach Branch
چکیده [English]

Received: 2021/5/30  |   Accepted: 2021/11/5
Both early and later Qur’anic exegetes have always held diverse and challenging viewpoints concerning the concept of bidʿa (heresy), as well as its essence. Thus, they have paved the way for many instrumental uses for the different Islamic theological sects and schools on the subject of bidʿa. However, what are the viewpoints of the Qur’anic exegetes concerning the essence and components of bidʿa? What caused some considerable diversities or conflicts within their religious attitudes? These are the main questions that the present article is about to pursue. Accordingly, the authors attempt to analyze and review the conceptual components of bidʿa, as well as the reasons of its implications, diversity, considering the viewpoints of both Shi’ite and Sunni Qur’anic exegetes on its literal and idiomatic meanings. The achievements of this study show that the Qur’anic exegetes have considered bidʿa as an equal concept to some other relevant ones such as “emerging order”, “secular proposition”, “legislation”, “occurrence” and “opposition”, which should all be seen in their own specific context to be meaningful and intelligible. The diversity of their viewpoints seems to be rooted in their contradictory divisions, as well as their confusion between the concept of bidʿa and some other different ones, such as invention, innovation, tradition, and legislation. Moreover, one should consider great importance for the doctrinal and religious differences between Qur’anic exegetes, which has caused the formation and growth of Salafi ideas within the Islamic societies, and the tragic sphere of accusation each other for heresy among the different religious schools and denominations as well.
 

Javeri, M.J; Ayazi, S.M.A. (2022) Qur’anic Exegetes on Recognizing the Essence and Components of bidʿa (heresy). Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 7 (14) 115-143. Doi: 22091/PTT.2021.5811.1805.

کلیدواژه‌ها [English]

  • bidʿa
  • essence
  • component
  • Qur’an
  • Qur’anic exegetes

مراجع

  1. قرآن کریم.

    1. آلوسى، محمود، روح­المعانى­فى­تفسیرالقرآن­العظیم،‏ تحقیق على عبدالبارى عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ‏1415‏.
    2. ابوالفتوح رازى، حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن،‏ تحقیق جعفر یاحقى و محمدمهدی ناصح، ‏مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى، 1408.
    3. ابن‌ تیمیه‌، احمد، مجموعه التفسیر، به‌ کوشش‌ عبدالصمد شرف‌الدین‌، بمبئی‌: ۱۳۷۴ ق‌/۱۹۵۴ م‌.
    4. ابن­حزم اندلسی، ابومحمد علی­بن­احمدبن سعید، الاحکام فی اصول الاحکام، ج 1، بیروت: دارالافاق الجدیده، 1980 م.
    5. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم: آل علی، 1382.
    6. ابوالسعود، محمدبن­محمد، ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم، ج 1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.
    7. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارا حیاء التراث العربی، 1408 ق.
    8. اشعری‌، علی، «رساله فی­استحسان‌ الخوض‌ فی­علم‌ الکلام‌»، ج ۱، به‌ کوشش‌ مکارتی‌، بیروت: ۱۹۵۲ م‌.
    9. الالبانی، محمد ناصرالدین، قاموس البدع، الدوحه قطر: دارالامام البخاری، بی­تا.
    10. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419.
    11. ابن‌بابویه‌، محمد، الاعتقادات‌، ج ۱، به‌ کوشش‌ عصام‌ عبدالسید، قم: ۱۴۱۳ ق‌/۱۳۷۱ ش‌.
    12. امین عاملی، سید محسن، کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، قم: انتشارات انصاریان، 1383.
    13. بیاتی، جعفر، بدعت، معیارها و پیامدها، ترجمه کاظم حاتمی طبری، تهران: انتشارات موسسه مشعر، 1390.
    14. باقری، جعفر، البدعه، ج 1، تهران: نشر امیر، به سفارش مجمع عالمی اهل‌البیت، 1415 ق.
    15. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهره مصر: وزارت الاوقاف، 1410 ق.
    16. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القران الکریم، ج 1، بیروت: دارا حیاء التراث العربی، 1420 ق.
    17. -----------------، شرح‌ السنه، ج ۱، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارناؤوط و محمد زهیر شاویش‌، بیروت: ۱۴۰۳ ق‌ /۱۹۸۳ م‌.
    18. بیضاوى، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل‏، تحقیق محمد عبدالرحمان المرعشلى، بیروت: دار احیاء التراث العربى، 1418 ق.
    19. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج 6، قم: انتشارات اسراء، 1383.
    20. خراشی، سلیمان بن صالح، الدرر السنیه فی­الاجوبه النجدیه، ج 1، 1417.
    21. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن‏، تحقیق: صفوان عدنان داودى، بیروت‏: دارالعلم الدار الشامیه، 1412.
    22. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، 1379.
    23. سبحانی، جعفر، البدعه؛ مفهوم‌ها حدها و آثار و موارد، قم: موسسه امام صادق، 1416 ق.
    24. ----------، آشنایی با عقاید وهابیان، قم: موسسه امام صادق (ع)، 1395.
    25. ----------، سلفی­گری در آیینه­ تاریخ، قم: انتشارات توحید، 1392.
    26. سیوطى، جلال‌الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى‏، 1404.
    27. شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم، ‏فى ظلال القرآن‏، بیروت- قاهره‏: دارالشروق،1412 ق.‏
    28. شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، بیروت: دارالمعرفه، 1420.
    29. شرف‌الدین موسوی، عبدالحسین، النص و الاجتهاد، قم: انتشارات امام حسین، 1415 ق.
    30. طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم: انتشارات اسلامی، 1374.
    31. طبسی، نجم الدین، نماز تراویح: سنّت یا بدعت، قم: انتشارات دلیل ما، 1385.
    32. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن،‏ ‏تهران: ‏انتشارات ناصرخسرو،1372.
    33. طبرى، ابوجعفر محمد بن حریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت‏: دارالمعرفه‏،1412.
    34. ‏طوسى، محمدبن­حسن، التبیان فى­تفسیرالقرآن‏، بیروت‏: دار احیاء التراث العربى، بی­تا‏.
    35. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام،1378.
    36. عبده، محمد، تفسیر القران الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، تألیف محمد رشید رضا منشی المنار، مصر، بی­تا.
    37. غاوجی، وهی سلیمان، بدعت و احکام آن، ترجمه­ای از کتاب البدعه و احکامها، تهران: نشر مشعر، 1391.
    38. غروی النائینی، محمدحسین، رساله الصلاه فی المشکوک، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1418.
    39. فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب‏؛ تفسیر کبیر، بیروت‏: دار احیاء التراث العربى، ‏1420.
    40. فاضل لنکرانی، سیری کامل در اصول فقه، ج ۶، قم: 1378.
    41. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه،1415 ق.
    42. قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن،‏ تهران:‏ انتشارات ناصرخسرو، 1364 ش‏.
    43. قرائتى، محسن‏، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایی از قرآن، ‏1383.
    44. کراجکی‌، محمد، التعجب‌ من‌اغلاط­العامة فی‌ مسألة الامامه، ج ۱، به‌ کوشش‌ فارس‌ حسون‌ کریم‌، قم، بی‌جا، ۱۴۲۱ ق‌.
    45. کوفی‌، علی ابوالقاسم‌، الاستغاثه، ج ۱، نجف‌، بی‌جا، ۱۳۶۸ ق.‌
    46. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل‌ المقالات فی­المذاهب والمختارات‌، ج ۱، قم: الموتمر العالمی، ۱۴۱۳ ق‌.
    47. میبدی، احمد بن محمد، کشف‌الاسرار و عده الابرار، ج 3، تهران: امیرکبیر، 1371.
    48. مصباح یزدی، بهترین­ها و بدترین­ها از دیدگاه نهج‌البلاغه، قم: موسسه پژوهشی امام خمینی، 1392.
    49. مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج ۲، قم: موسسه اسماعیلیان، 1395.
    50. متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 16، بیروت: موسسه الرساله، 1413.
    51. مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف‏، ج 2، تهران‏: دارالکتب الإسلامیة، 1424 ق.
    52. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 16، قم: صدرا، 1376.
    53. مکارم شیرازى، ناصر و هم کاران، تفسیر نمونه‏، تهران: ‏دارالکتب الاسلامیه، 1374.
    54. --------------، وهابیت بر سر دوراهی، قم: انتشارات امام علی ابن ابی‌طالب (ع)، 1384.
    55. ملطی‌، محمد، التنبیه‌ والرد علی­اهل‌ الاهواء والبدع‌، ج ۱، به‌ کوشش‌ زاهد کوثری‌، بی‌نا، مکتب‌ نشر الثقافة الاسلامیه‌، ۱۳۶۸ ق.‌
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار