بررسی و تحلیل آراء مفسران قرآن از مفهوم «اصطفاء» و «عالمین»  در آیه 42 سوره آل‌عمران

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

چکیده

 
 
تاریخ دریافت: 29/02/1400   |   تاریخ پذیرش: 06/06/1400
 
بررسی ‌و تحلیل مفاد آیات‌ قرآن بر اساس اصول و قواعد تفسیری گوناگون اعم از سیاق، ساختار متن، دلالت‌های لغوی و روایات تفسیری، از بایسته‌های پژوهش در حوزه تفسیر است. در این پژوهش، با هدف بازخوانی آراء مفسران در تبیین آیه شریفه‌ *وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمینَ* (آل‌عمران: 42)، سعی گردیده دلیل اختلاف مفسران در تبیین این آیه مشخص شود. از این رو با عنایت به تکرار واژه‌ «اصطفاء» در این آیه، کاربردهای این واژه در قرآن مفهوم‌شناسی گردیده و دیدگاه‌های‌گوناگون مفسران‌ در بیان مفهوم «اصطفاء» و تعیین مصادیق گوناگون آن بررسی‌ شده‌ است. در این زمینه و با توجه به کاربردهای واژه «اصطفاء» در ساخت‌های متفاوت در قرآن، یادآور شده چنان‌ که برخی از مفسران تصریح نموده‌اند، واژه «اصطفا»ی اول در این آیه به دلیل مطلق بودن، به برگزیدگی و عصمت حضرت مریم (س) اشاره می‌کند و واژه «اصطفا»ی دوم، به دلیل مقید بودن به حرف ‌جر «علی»، از برتری ایشان نسبت به دیگران و ویژگی‌ها و امتیازات خاص آن بانو حکایت دارد.
 

اسماعیلی، د. (1400). بررسی و تحلیل آراء مفسران قرآن از مفهوم «اصطفاء» و «عالمین» در آیه 42 سوره آل‌عمران، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (14)، 216-189. 22091/PTT.2021.5681.1783.

تازه های تحقیق

نتیجه

با توجه به نکات پیش‌گفته در متن مقاله می‌توان گفت:

  • تکرار واژه‌ «اصطفاء» و ابهام در مفهوم «عالمین» و ویژگی‌های خاص حضرت مریم(س)، سبب گردیده تا مفسران دیدگاه‌های گوناگونی در تحلیل آیه 42 آل‌عمران مطرح کنند. شاهد این که بیش‌تر این اختلاف‌ها بر نسبت میان اصطفای اول و دوم، تأکیدی بودن یا نبودن آن متوقف است حال آن که این میزان اختلاف آرا در دیگر موارد کاربرد واژه اصطفاء در قرآن از جمله آیه 33 همین سوره دیده نمی‌شود.
  • با توجه به کاربست واژه اصطفاء در قرآن باید گفت: چنان که برخی مفسران از جمله جوادی ‌آملی نیز یادآور شده‌اند، اصطفاء نخست در آیه 42 سوره آل‌عمران، به دلیل مطلق بودن تنها بر برگزیدگی و عصمت حضرت مریم(س) دلالت دارد و اصطفای دوم به ‌دلیل مقید بودن به حرف‌ جر «علی»، تنها به برتری حضرت مریم(س) و امتیازات و ویژگی‌های خاص ایشان اشاره دارد.
  • با وجود این که از ساختار آیه می‌توان پاکی ‌نفس و عصمت حضرت مریم(س) را نتیجه گرفت، اندکی از مفسران به این مطلب تصریح نموده‌اند.

روایات متعدد درباره فضیلت حضرت مریم، خدیجه، آسیه و حضرت فاطمه زهرا(س) در کنار تعبیر «علی العالمین» در آیه 42 آل‌عمران، موجب شکل‌گیری اختلافی جدی در فهم آیه شده و توجه مفسران و تحلیل‌های ایشان را به خود جلب کرده است

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Concepts of Iṣṭifāʾ (choose) and ʿĀlamīn (people-of-the-world) in (Q. 3:42); A study and analysis of the Qur’anic Exegete’s viewpoints

نویسنده [English]

  • Davoud Esmaili
* Assistana Professor, Department of Qur’anic and Hadith Stidies, University of Isfahan  
چکیده [English]

eceived: 2021/5/19  |   Accepted: 2021/8/28
One of the most important requirements of research in the field of interpretation is to study and analyze the contents of Qur’anic verses based on various interpretive principles and rules, including context, text structure, lexical implications, as well as interpretive narrations. The present article seeks re-reading the viewpoints of the Qur’anic exegetes in explaining (Q. 3:42), which reads “And when the angels said: O Mary! Surely Allah has chosen you, and has purified you, and has chosen you over women of the world”. Therefore, considering the repetition of the determining word Iṣṭifāʾ in this verse, its other Qur’anic applications have been conceptualized, and the different viewpoints of the Qur’anic exegetes about explaining the concept of Iṣṭifāʾ and ascertaining its various examples have been studied. In this regard, according to the various uses of the word Iṣṭifāʾ within different Qur’anic contexts, it has been suggested that some of the Qur’anic exegetes have specified that, due to its literal absoluteness, the first occurence of the word in this verse refers to the divine choice and the infallible personality of St. Mary (PBUH). However, the second one, due to being bound to the preposition ʿalā, indicates the superiority of St. Maryam (PBUH) over other human beings, as well as her specific characteristics and privileges.
 

Davoud, E (2021) The Concepts of Iṣṭifāʾ (choose) and ʿĀlamīn (people-of-the-world) in (Q. 3:42); A study and analysis of the Qur’anic Exegete’s viewpoints. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 7 (14) 189-216. Doi: 10.22091/PTT.2021.5681.1783.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • St. Mary
  • Iṣṭifāʾ
  • chosen-by-Allah
  • superiority
  • people-of-the-world

مراجع

  1. قرآن کریم.

    1. آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق.
    2. آل سعدی، عبدالرحمان بن‌ناصر، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت: مکتبۀ النهضۀالعربیه ،1408 ق.
    3. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن‌محمد، تفسیر القرآن العظیم، چاپ سوم، ریاض: مکتبۀ نزار مصطفی الباز، 1419 ق.
    4. ابن‌بابویه، محمدبن على‏، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1403 ق‏.
    5. ابن‌جزی، محمدبن احمد، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکه دار ارقم بن ابی الارقم، 1416ق.
    6. ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتب العربی، بی‌تا.
    7. ابن‌درید، محمدبن حسن، جمهرۀاللغۀ، بیروت: دارالکتب للملایین، 1988م.
    8. ابن‌سیده، علی‌بن اسماعیل، المحکم والمحیط الاعظم، بیروت: دارالکتب العلمیه،1421 ق.
    9. ابن‌عاشور، محمدبن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسۀالتاریخ، بی‌تا.
    10. ابن‌عطیه آندلسی، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422ق.
    11. ابن‌فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغۀ، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
    12. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
    13. ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، 1414ق.
    14. ابوالفتوح‌رازی، حسین‌بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، 1408ق.
    15. ابوحیان، محمدبن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر، 1420ق.
    16. ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغۀ، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، 1421ق.
    17. بروجردی، سیدمحمدابراهیم، تفسیر جامع، تهران: انتشارات صدر، 1366ش.
    18. بروجردی، سیدحسین، تفسیر الصراط المستقیم، قم: مؤسسۀ انصاریان، 1416ق.
    19. بلاغی‌نجفی، محمدجواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت، 1420 ق.
    20. بلخی، مقاتل‌بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423 ق.
    21. خازن، ‌علی‌بن‌محمد، لباب‌التأویل فی معانی‌التنزیل، بیروت: دارالکتب‌العلمیه، 1415 ق.
    22. بغوی، حسین‌بن مسعود، معالم‌التنزیل فی تفسیرالقرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
    23. بیضاوی، عبدالله‌بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
    24. ثعالبی، عبدالرحمان‌ بن‌ محمد، جواهر الحسان ‌فی‌ تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث‌ العربی، 1418ق.
    25. ثعلبی‌نیشابوری، احمدبن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی،1422ق.
    26. جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم: نشر هجرت، بی‌تا.
    27. جوادی ‌آملی، عبدالله، تسنیم، انتشارات اسراء، 1389 ش.
    28. حائری‌تهرانی، میرسیدعلی، مقتنیات الدرر وملتقتات الثمر، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1377ش.
    29. حجازی، محمدمحمود، التفسیر الواضح، بیروت: دارالجیل الجدید،1413ق.
    30. حسینی استرآبادی، سیدشرف‌الدین علی، تأویل الایات الظاهره، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419ق.
    31. حسینی شیرازی، سیدمحمد، تبیین القرآن، بیروت: دارالعلوم،1423ق.
    32. حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، تهران: انتشارات میقات، 1363ش.
    33. حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    34. خزاز رازى، على بن‌محمد، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، قم: بیدار، 1401ق‏.
    35. خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دارالفکر العربی، بی‌تا.
    36. راغب ‌اصفهانی، حسین‌بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، بیروت: دارالقلم، 1412ق.
    37. زبیدی، مرتضی محمد‌بن محمد، تاج العروس، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
    38. زحیلی، وهبۀ‌بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدۀ و الشریعۀ و المنهج، بیروت: دارالفکر، 1418ق.
    39. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی، 1407ق.
    40. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دارالتعارف، 1406ق.
    41. سمرقندی، نصربن محمد بن احمد، بحر العلوم، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    42. سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو، 1380ش.
    43. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1404ق.
    44. شبر، سیدعبدالله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبۀ الألفین، 1407ق.
    45. شریف ‌لاهیجی، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: دفتر نشر داد،1373 ش.
    46. شوکانی، محمدبن علی، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر، دارالکلم الطیب، 1414ق.
    47. شهید ثانی، زین‌الدین بن نورالدین، تمهید القواعد، دفتر تبلیغات اسلامی، 1416ق.
    48. صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغۀ، بیروت: عالم الکتب،1414ق.
    49. صادقی ‌تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، 1419ق.
    50. ...............................، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی،1365ش.
    51. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن العظیم، قم: انتشارات بیدار، 1366ش.
    52. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
    53. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، بی جا، 1377ش.
    54. -----------------، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو،1372 ش.
    55. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.
    56. طنطاوی، سیدمحمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: دار نهضه مصر، بی‌تا.
    57. طوسی محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، بی‌تا.
    58. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام،1378 ش.
    59. عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران: انتشارات صدوق،1360ش.
    60. عاملی، علی بن حسین، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز،قم: دارالقرآن الکریم،1413 ق.
    61. عسکرى، حسن بن عبدالله، الفروق فى اللغة، بیروت‏: دارالافاق الجدیده، 1400ق.‏
    62. فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، تهران: دار احیاءالتراث العربی،1420ق.
    63. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ دوم، قم: نشر هجرت، 1409ق.
    64. فضل‌الله، سیدمحمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، چاپ دوم، بیروت: دارالملاک، 1419ق.
    65. فیض‌ کاشانی، ملامحسن، الأصفی فی تفسیر القران، تهران: انتشارات الصدر، 1415 ق.
    66. -----------------، تفسیر الصافی ، قم: دفتر تبلیغات اسلام، 1418ق.
    67. قاسمی، محمد جمال‌الدین، محاسن التأویل، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1418ق.
    68. قرشی، سیدعلی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، 1377ش.
    69. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1364 ش.
    70. قشیری، عبدالکریم بن هوازن، لطائف الاشارات، مصر: الهیئه‌المصریه العامه، بی‌تا.
    71. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب، 1363ش.
    72. گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده، بیروت: مؤسسه الاعلمی، 1408ق.
    73. محلی، جلال‌الدین و جلال‌الدین سیوطی، تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسه النور، 1416ق.
    74. مراغی، احمد بن مصطفی، تفسیر مراغی، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، بی‌تا.
    75. مدرسی، سیدمحمدتقی، من هدی القرآن، تهران: دار محبی الحسین، 1419ق.
    76. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1430ق.
    77. مظهری، محمد ثناءالله، التفسیر المظهری، پاکستان: مکتبه‌ رشدیه،1412ق.
    78. مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1424ق.
    79. ------------، التفسیر المبین، قم: بنیاد بعثت، بی‌تا.
    80. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق‏.
    81. نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه، 1398ق.
    82. نخجوانی، نعمت‌الله بن محمود، الفواتح الالهیة والمفاتح الغیبیه، مصر: دار رکابی، 1999 م.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار