بررسی تطبیقی معنی آیه 207 بقره در روایات فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

10.22091/ptt.2021.5804.1807

چکیده

پس از جریان «سقیفه»، بذر اختلاف در همه معارف اسلامی‌حتی توحید، نبوت، معاد، به ویژه امامت که ضامن بقای اسلام بود، پاشیده شد و نزاع در مورد امامت چنان بالا گرفت که می‌توان گفت فریقین تاکنون در مورد هیچ موضوعی به اندازه امامت در رد یک دیگر مطلبی ننوشته‌اند به گونه‌ای که آیات ولایت همواره در همه دوره‌ها پرچالش ترین موضوع میان فریقین بوده است؛ هم چنین آیه «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ» است که قاطبه امامیه و عدّه بسیاری از عامه، بر فرویش آن در مورد امام علی (ع) در «لیلة المبیت» تاکید دارند. در مورد این آیه تاکنون کارهایی سامان یافته است، اما پژوهش حاضر با ارج گذاری بر همه آن ها شأن نزول آیه را تنها از نگاه روایات فریقین نقد و بررسی کرده و ضمن پاسخ به شبهات، به این نتیجه رسیده که روایات فرویش آیه در مورد امام علی (ع) در «لیلة‌المبیت» تواتر معنوی داشته و بر فضیلت و جانشینی بالفصل ایشان دلالت قطعی دارد و دیگر جایی برای تردید و شبهه پراکنی وجود ندارد.
 

تازه های تحقیق

نتیجه

آیه 207 سوره بقره از نگاه روایات فریقین، در فقره «... مَن یَشری...» نقد و بررسی دقیق شد. نتایج به‌دست‌آمده عبارتند از:

  1. خوابیدن علی (ع) در بستر رسول‌ خدا (ص)، به امر خدا و پیامبر، جزو مسلمات بوده و روایات درباره آن دست‌کم از تواتر معنوی برخوردار است و آثار فریقین بر آن گواهی می‌دهد.
  2. حدیث قدسی، عقد برادری میان میکائیل و جبرئیل توسط خداوند در «لیلة المبیت» و فرستادن آن‌ها برای حراست از علی (ع)، ازنظر کتب حدیثی، تاریخی و سِیَر، مشهور بلکه به حدّ تواتر معنوی است.
  3. نزول آیه در مورد علی (ع)، در گزارش‌های فریقین تواتر معنوی دارد و با هیچ خدشه و شبهه‌ای، آسیب نمی‌پذیرد و بیش‌تر پژوهش گران حدیثی امامیه و بسیاری از پژوهش گران عامه، آن را با اسناد بسیار محکمی در آثار خود گزارش کرده‌اند و نص آیه کریمه هم تنها با همین شأن ‌نزول سازگاری کامل دارد.
  4. روایاتی که برخی از مفسران عامه در مورد صهیب و دیگران در میان خود دست‌به‌دست می‌کنند، سند صحیح ندارد و ازنظر متن، واقعاً پریشان و فاقد استانداردهای حدیث صحیح و قابل استناد است؛ علاوه بر این‌که با شواهد عینی تاریخی هم‌خوانی نداشته، برخلاف قرآن است و در برابر روایات متواتر شأن ‌نزول آیه در مورد علی (ع) در لیلة المبیت توان مقابله ندارد؛ چون ناقلان آن‌ها هیچ‌کدام در عصر نزول آیه نبوده‌اند، بلکه از تابعین یا حتی از مسلمان نمایان از اهل کتاب و یا از نسل دوم صحابه بوده‌اند مانند ابن عباس که در آغاز هجرت تنها سه سال داشته است. علاوه بر آن، کسانی که نزول آیه را در مورد دیگران روایت می‌کنند، افرادی منحرف از ولایت دودمان وحی بوده و هوای دولت‌های منحرف از اهل‌بیت را داشته‌اند.
  5. مناشدات خود امیر مؤمنان در مواطن گوناگون و گرفتن اقرار از حاضران بر نزول آیه در مورد ایشان ‌که در آثار فریقین است، همه تردیدها را برطرف می‌کند.
  6. شبهه‌های امثال جاحظ و ابن تیمیه، ازنظر استدلال فاقد هرگونه ارزش بوده، حتی برخی از بزرگان عامه نقد جدی به آن وارد ساخته‌اند؛ علاوه بر این‌که هیچ دلیل قاطعی جز برای اثبات آن ندارند.
  7. با دلایل متقن و قطعی در احادیث فریقین، نزول آیه در مورد فداکاری آن حضرت ثابت بوده و تواتر معنوی احادیث شأن ‌نزول آیه، هیچ مجالی بر شبهه افکنی‌ نمی‌دهد؛ بنابراین تطبیق آیه بر غیر علی (ع)، تفسیر به رأی و نوعی تحریف معنوی قرآن است؛ به‌ویژه این‌که جاعلان این احادیث نسبت به آیه، شناسایی و به امت اسلامی ‌معرفی شده‌اند و حوادثی که آیه را بر آن تطبیق داده و به‌طور تقلیدی و بدون مطالعه حتی در تفاسیر معاصر «عامه اغلب» مشاهده می‌شود، شگفت‌آور است؛ زیرا بسیاری از آن حوادث، در سال ششم هجری اتفاق افتاده و آیه به‌اتفاق فریقین درباره «لیلة المبیت» در آغاز هجرت نبوی نازل شده است.

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Between Sunni and Shi’ite Narrations; A Critical-Comparative Study on (Q. 2:207)’s Occasion of the Revelation

نویسنده [English]

  • Ezzatullah Mola’inia
Associate Professor, Department of Qur’anic and Hadith Studies, University of Qum | molaeiniya@gmail.com
چکیده [English]

As the worse of aftermaths of thaqīfa turmoil, the seeds of discord and disagreement were sown in all Islamic thoughts and teachings, even tawḥīd (monotheism), nubuwwa (prophecy), and maʿād (resurrection). There were serious differences, especially in the case of Imamate, which could guarantee the survival of Islam. It can be said that the controversy has escalated so much that both Sunni and Shi’ite scholars have never written about anything as much as the Imamate to reject each other. In such a way, the verses Wilaya (guardianship) have always been the most challenging issue between both Islamic schools throughout their history, which seems full of vicissitudes. (Q. 2:207) is one of the most famed Qur’anic verses that the Shi’ite exegetes, as well as some Sunni ones, emphasize that its occasion of the revelation concerns Imam ʿAlī b. Abī-Ṭālib (PBUH) and his self-devotion for Prophet Muhammad (PBUH) in layla al-mabīt) the night of asleep). Although some research has been organized about (Q. 2:207) so far, the present study, while respecting all, has studied and analyzed the occasion of the revelation of the mentioned verse only from the viewpoints of the narrations remained of the two major Islamic schools. While answering the doubts, the present study has concluded that the narrations of the revelation of the verse about ʿAlī (PBUH) in layla al-mabīt have a considerable frequency and have a definite indication of his absolute virtue and immediate succession. Hence, there is no place for doubt and suspicion concerning its historical implications.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative
  • Study
  • Reception
  • Sunni Narrations
  • Shi’ite Narrations

مراجع

  1. منابع

    قرآن کریم.

    نهج‌البلاغه.

    الف) منابع عربی عامه

    1. آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالکتب، 1415 ق.
    2. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بی‌جا، بی‌تا.
    3. ابن الاثیر الشافعی، ابوالحسن علی بن محمد، اسد الغابه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق.
    4. ابن العربی، احکام القرآن، بی‌جا، بی‌تا.
    5. ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتب، 2002.
    6. ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت: دارصادر، بی‌تا.
    7. ابن عاشور، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420.
    8. ابن عجیبه، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: بی‌جا، 1419.
    9. ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار ابن حزم، 1423.
    10. ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار ابن حزم، 1420.
    11. ابن منظور، محمد، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 1414.
    12. ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، بی‌جا، بی‌تا.
    13. ابو السعود، ارشاد العقل السلیم، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، بی‌تا.
    14. ابوحیان، البحرالمحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر، 1420.
    15. البغدادی، علی، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415.
    16. البلاغی، الشیخ محمد جواد، آلاء الرحمان فی تفسیر قرآن، قم، موسسه البعثه، 1420
    17. بغوی الشافعی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420.
    18. البقاعی، برهان‌الدین، نظم الدر فی تناسب الآیات و السور، بتحقیق: عبدالرزاق غالب المهدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1424.
    19. البیضاوی، عبدالله، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1418.
    20. التفتازانی، مسعود، المطول فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1425.
    21. الثعلبی، احمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بتحقیق: عدة من المحققین، ط 1، جدّه: دارالتفسیر، 1436.
    22. الحاکم، ابوعبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ط 1، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411.
    23. الحقی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    24. الحلبی، برهان‌الدین، السیرة الحلبیة، مصر: مصطفی البابی، بی‌تا.
    25. الحویّ، سعید، الاساس فی التفسیر، ط 2، قاهره: دارالسلام، 1409.
    26. دروزه، محمد، التفسیر الحدیث، ط 2، قاهره: دارالکتب العربیة، 1421.
    27. الرازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ط 1، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    28. الزحیلی، وهبة، التفسیر المنیر، ط 3، دمشق: دارالفکر، 1424.
    29. الزمخشری، محمود، الکشاف، بی‌جا، بی‌تا.
    30. سید قطب، فی ظلال القرآن الکریم، بیروت: دارالشروق النشر و التوزیع، بی‌تا.
    31. السیوطی، عبدالرحمان، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ط 1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
    32. الشنقیطی، محمد، أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، ط 1، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1431.
    33. طبرانی، ابوالقاسم، المعجم الکبیر، ط 2، قاهره: مکتب ابن التیمیه، بی‌تا
    34. الطبری، ابن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بی‌جا، بی‌تا.
    35. الطبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
    36. رشید رضا، تفسیر المنار، ط 1، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    37. القرطبی، محمد، الجامع الاحکام القرآن، ط 1، بیروت: دار ابن حزم، 1425.
    38. الطیبی، حسین، فتوح الغیب فی الکشف عن قناع الریب، بتحقیق: محمد سلطان العلماء، ط 1، بیروت: دارالکتب، 1434.
    39. مقاتل بن سلیمان، تفسیر القرآن، ط 1، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1424.
    40. ملاحوشیر، آل غازی، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقّی، 1382.
    41. النحاس، احمد، اعراب القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1421.
    42. النیشابوری، حسن، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ط 1، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416.
    43. الواحدی، علی، اسباب النزول، ط 1، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
    44. هیثمی الشافعی، نورالدین، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، قاهره: مکتبه القدسی، 1414.

    ب) منابع عربی شیعی

    1. البحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت، 1416.
    2. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف: مکتبه الحیدریه، 1376 ق.
    3. الحسکانی، عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفصیل، تهران: وزارت ارشاد، 1411.
    4. السبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ط 5، قم: منشورات ذوالقربی، 1432.
    5. السمرقندی، محمد، تفسیر بحرالعلوم، بی‌جا، بی‌تا.
    6. الشوکانی، محمد، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر، 1414.
    7. الصادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ط 1، بیروت: مؤسسة الامیره، بی‌تا.
    8. الطباطبائی، سید محمد حسین، المیران فی تفسیر القرآن، ط 5، قم: انتشارات اسلامی ‌جامعه مدرسین، 1417.
    9. الطبرسی، احمد، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ط 1، مشهد: بی‌جا، 1403.
    10. الطبرسی، فضل، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، بتحقیق: الرسولی المحلاتی، ط 1، بیروت: موسسة التاریخ العربی، 1429.
    11. الطریخی، فخرالدین، مجمع البحرین، ط 3، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، 1375 ش.
    12. الطوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بتحقیق: حبیب قیصر العاملی، قم: انتشارات ذوی القربی، 1431.
    13. عاشور، سید علی، الجواهر فی تفسیر القرآن بروایة امیرالمؤمنین علی و اهل‌بیته الطاهرین، ط 1، بیروت: دارنظیر عبّود، 1431.
    14. العاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، بیروت: دارالهادی، 1415.
    15. العیاشی، محمد، تفسیر القرآن الکریم، بتحقیق: الرسول المحلاتی، ط 2، بیروت: مؤسسه الاعلمی‌، 1431.
    16. الفرات، تفسیر الفرات، بتحقیق: محمد الکاظم، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1413.
    17. الفلسفی، یحیی، قدوة التفاسیر فی المأثور عن خاتم الانبیاء المرسلین، ط 1، بیروت: موسسة البلاغ، 1431.
    18. القمی، علی، تفسیرالقمی، بتحقیق، سید محمدباقر الطحی، ط 1، قم: موسسه الامام المهدی (عج)، 1435.
    19. القمی، محمد، کنز الدقایق و بحر الغرائب، ط 1، تهران: انتشارات وزارت و ارشاد،1368 ش.
    20. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۹ ق.
    21. الکلینی، محمد، الکافی، ط 2، تهران: انتشارات اسلامیه،1362 ش.
    22. المحلی و سیوطی، تفسیر الجلالین، ط 1، بیروت: مؤسسة النور، 1416.
    23. محمودی محمدجواد، الامالی (ترتیب الامالی)، ط 2، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1430.
    24. مجلسی، محم باقر، بحار الانوار، بیروت: موسسه الوفاء، 1403.
    25. مصطفوی، حسن، فی التحقیق کلمات القرآن، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360 ش.
    26. معرفت، محمدهادی، التفسیر الاثری الجامع، ط 1، قم: موسسة التمهید، 1429.
    27. مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، ط 4، بی‌نا، مؤسسه دارالکتاب الاسلامی، 1428.
    28. حویزی، عبد علی بن جمعه (عروس حویزی)، تفسیر نور الثقلین، قم: مطبعه العلمیه،1383 ش.
    29. یوسفی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1417.

    ج) منابع فارسی

    1. ابوالفتوح رازی، حسین، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1408.
    2. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین بن علی،دلائل النبوه و معرفه احوال الشریعه، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی (مرکز انتشارات علمی و فرهنگی)، 1361 ش.
    3. جوادی، عبدالله، تسنیم، تفسیر القرآن، ط 3، قم: مرکز اسراء، 1385 ش.
    4. حسینی، سید مصطفی، دائرة‌المعارف الاسلامی، ط 1، بی‌نا، بی‌جا، 1379 ش.
    5. سبحانی جعفر، فروغ ابدیت، قم: بی‌جا،1376 ش.
    6. ----------، فروغ ولایت، قم: موسسه امام صادق، 1384 ش.
    7. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، بی‌جا، 1387.
    8. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ط 13، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1397 ش.
    9. قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، 1420.
    10. مکارم، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1387.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار