مطالعه تطبیقی- انتقادی تجرد نفس از دیدگاه تفسیری فخر رازی و علامه طباطبایی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استاد تمام و عضو هیات علمی گروه آموزشی فلسفه و کلام دانشگاه قم

2 عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن

3 دانشجوی دکتری رشته کلام اسلامی دانشگاه قم و طلبه سطح چهار رشته تفسیر تطبیقی

چکیده

برخی از اندیشه‌وران، بر این باورند که سکوت فخر رازی در موضوع تجرد نفس، نشان‌دهنده مادی دانستن آن است؛ درحالی‌که از اقوال و دیدگاه‌های وی، به ‌مجرد بودن نفس می­توان رسید ولی بیان فخر رازی با دیگر فیلسوفان مانند علامه طباطبایی متفاوت است. لذا نوشتار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه‌های این دو مفسر بزرگ جهان اسلام را مقایسه نموده، آراء آن‌ها را به بوته نقد می­کشاند و نظر مرجح را مطرح می­سازد. درباره مسأله تجرد نفس، سه نظر اصلی وجود دارد. برخی نفس را مادی دانسته­اند. دسته دوم آن را امری مجرد از ماده قرار داده‌اند و گروه سوم، دو مقام برای نفس قائل شده­اند که در مقام فعل، متعلق به ماده و در مقام ذات، مجرد از ماده است. آنچه از میان آثار فخر رازی تحلیل می­شود، تجرد نفس هم در ذات و هم در فعل است. در مقابل، علامه طباطبایی بهترین نظریه را عرضه می‌کند و با آیات قرآن و استدلالات منطقی و عقلی اثبات می­نماید که نفس، ذاتاً مجرد از ماده است ولی ازنظر فعل، محتاج به ماده؛ زیرا اگر در مقام فعل، مجرد از ماده باشد، نمی­تواند در این جهان مادی با بدن جسمانی ممزوج شود.
 
 
 

تازه های تحقیق

نتیجه

تجرد نفس، ازجمله موضوعات مبنایی در بحث انسان‌شناسی است؛ زیرا اگر بتوان رابطه نفس و بدن را به‌طور دقیق بیان کرد، بسیاری از دغدغه­های ذهنی بشر حل می­شود. در این میان، مطالعه تطبیقی- انتقادی بین دیدگاه‌های فخر رازی و علامه طباطبایی درباره تجرد نفس بسیار دارای اهمیت است. ازآنجایی‌که در آثار فخر رازی هیچ بیانی درباره تجرد نفس پیدا نمی‌شود، بسیاری از فیلسوفان، نظر وی را در این زمینه خنثی و مسکوت قلمداد کرده­اند؛ درحالی‌که با مطالعه و تحلیل درباره رابطه نفس و بدن می­توان دریافت که وی به تجرد نفس قائل است اما در بیان آن به دلایلی اهمال­گویی کرده است. او نفس را جوهری نورانی می­داند که با فاسد شدن بدن، از آن جدا شده، مراتب ترقی و یا سقوط را طی می­نماید؛ اما علامه طباطبایی، آشکارا به بیان تجرد نفس پرداخته و در ذیل آیات مربوطه به شکل دقیق، نفس را مجرد از ماده دانسته که با مرگ بدن نه‌تنها از بین نمی­رود، بلکه به حیات خود ادامه خواهد داد. اگر نفس انسان در دنیا به ملکات رسیده باشد، در آخرت اهل سعادت است و اگر در دنیا به نقمات نائل شده باشد، در آخرت اهل شقاوت خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative-Critical Study of the Immateriality of the Soul from the Exegetic Views of Fakhr al-Razi and Allamah Tabatabaie

نویسندگان [English]

  • Alī Elah Bedāshtī 1
  • Dāwood Ṣaemī 2
  • faezehsadat kheradmand 3
1 Prof. and academic staff member of the Department of Philosophy and Theology, University of Qom
2 Academic staff member, Ulum va Maaref-i Quran-i Karim University
3 Ph.D. candidate, Islamic Theology, University of Qom; Fourth Level seminary student, Comparative Exegesis (corresponding author)
چکیده [English]

Some thinkers believe that Fakhr al-Razi’s silence regarding the immateriality of the soul shows that he considers it to be material; whereas, one can conclude the immateriality of the soul from his words and views. However, Fakhr al-Razi’s explanation differs from that of other philosophers such as Allamah Tabatabaie. Thus, the present article compares the views of these two great exegetes of the Islamic world through a descriptive-analytic method, critiques their views, and raises the authoritative view. There are three views regarding the matter of the immateriality of the soul. Some consider it to be material. The second group has regarded it to be immaterial and the third group believes in two dimensions of the soul. In the action dimension, it depends on matter, and in the essence dimension, it is immaterial. What can be analyzed from the works of Fakhr al-Razi is the immateriality of the soul in both essence and action. In contrast, Allamah Tabatabaie presents the best view and proves through verses of the Quran and logical and rational arguments that the soul is essentially immaterial; however, in terms of actions, it needs matter because if it were immaterial in the action dimension, it cannot be joined with the physical body in this material world.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • immateriality
  • soul
  • spirit
  • exegesis
  • Fakhr al-Razi
  • Tabatabaie
  • commonality
  • difference
  •  قرآن کریم.

    • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (۱۴۰۳ ق)، الاشارات و التّنبیهات، مع الشرح لِنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لِقطب الدین رازی، تهران: بی­جا.
    • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1395 ق)، الشفاء: الطبیعیات، تحقیق جورج قنواتی و سعید زائد، القاهره: المکتبه العربیه.
    • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1375 ش)، النفس فی کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
    • ابن فارس، احمد ﺑﻦ ﻓﺎرس (بی­تا)، ﻣﻘﺎﻳﻴﺲاﻟﻠﻐﺔ، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎرون، ﻣﺼر: ﻣﻜﺘﺒﻪ اﻟﻤﺼﻄﻔﻰ و اوﻻده.
    • اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر، اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ جمال‌الدین (١٤14 ق)، ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب، ﺑﻴﺮوت: دار اﺣﻴﺎءاﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ.
    • ارسطو (1378 ش)، درباره نفس، ترجمه علیمراد داوودی، تهران: حکمت.
    • اﻟﺠﻮﻫﺮی، اسماعیل بن ﺣﻤﺎد (١٤١٨ ق)، اﻟﺼﺤﺎح، تحقیق: شهاب‌الدین اﺑﻮﻋﻤﺮ، ﺑﻴﺮوت: داراﻟﻔﻜﺮ.
    • آلوسی، محمود بن عبدالله (1415 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
    • انصاری شیرازی، یحیی (۱۳۸۵ ش)، دروس شرح منظومه، قم: بوستان کتاب.
    • ایجی، عضدالدین و میر سید شریف جرجانی (1325 ق)،‌ شرح المواقف، قم: الشریف رضی.
    • بدوی، عبدالرحمان (۱۹۸۴ م)، موسوعة الفلسفة، بیروت: موسسه عربیه الدراسات والنشر.
    • بستانی، فؤاد افرام (1375 ش)، فرهنگ ابجدی، تهران: اسلامی.
    • تهانوی، محمد بن علی (1996 م)، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
    • ثقفی تهرانی، میرزا محمد (1383 ش)، تفسیر روان جاوید، قم: برهان.
    • جرجانی، علی بن محمد (بی­تا)، التعریفات، تهران: ناصرخسرو.
    • جوینی، الملک (1416 ق)، الارشاد الی قواطع الادله فی اول الاعتقاد، تعلیق زکریا عمیراث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • حسن‌زاده آملی، حسن (۱۳۸۷ ش)، سرح العیون فی شرح العیون، قم: بوستان کتاب.
    • خادم جهرمی حامدِ و محمد سعیدی مهر، «ادله تجرد نفس از دیدگاه فخر رازی» (پاییز و زمستان 1392 ش)، مجله پژوهش‌های معرفت‌شناختی، شماره ششم.
    • دﻫﺨﺪا، ﻋﻠﻰاﻛﺒﺮ (1377 ش)، ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دهخدا، زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺟﻌﻔـﺮ ﺷـﻬﻴﺪی، ﭼـﺎپ دوم، تهران: داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬـﺮان.
    • ذاکری، مهدی، «ادله قرآنی فخر رازی بر تمایز نفس از بدن و تجرد آن» (بی­تا)، مجله نقد و نظر، سال شانزدهم، شماره اول.

     

    • راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ قرآن، بیروت: دارالقلم.
    • الزرکان، محمد صالح (1383 ق)، فخرالدین رازی و ارائه الکلامیه و الفلسفیه، بیروت: دارالفکر.
    • سجادی، جعفر (1379 ش)، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    • سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (1404 ق)، الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی.
    • صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (۱۳۳۷ ش)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیّة الاربعة، تهران: افست.
    • طباطبایی، محمدحسین (1374 ش)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
    • طباطبایی، محمدحسین (1378 ش)، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه: محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    • طباطبایی، محمدحسین (1364 ش)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، تهران: انتشارات صدرا.
    • طباطبایی، محمدحسین (1391 ش)، بدایه الحکمه، مترجم: علی شیروانی، قم: دارالعلم.
    • طباطبایی، محمدحسین (بی‌تا)، حیاه ما بعدالموت، عراق: انتشارات العتبه الحسینیه المقدسه.
    • طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۷ ش)، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.
    • طبرسی، فضل بن حسن (۱۳۷۲ ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
    • طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (۱۴۱۲ ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    • طریحی، فخرالدین (1375 ش)، مجمع البحرین، تحقیق احمد حسینی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    • طوسی، خواجه‌نصیرالدین (1360 ش)، اخلاق ناصری، تهران: خوارزمی.
    • طوسی، خواجه‌نصیرالدین (1351 ش)، کشف المراد فی تجرید الاعتقاد، شرح علامه حلی، ترجمه ابوالحسن شعرانی، تهران: انتشارات اسلامیه.
    • غزالی، ابوحامد محمد (1363 ش)، مقاصد الفلاسفة، ترجمه محمد خزائلی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (2009 م)، الاربعین فی اصول‌الدین، محمود عبدالعزیز محمود، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (1407 ق)، اﻟﻤﻄﺎﻟﺐاﻟﻌﺎﻟﻴﺔ، تصحیح سقا احمد حجازی، بیروت: دارالکتاب العربی.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (۲۰۰۹ م)، النفس و الروح شرح قواهما، تحقیق، محمد صغیر حسن المعصومی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (۱۹۷۶ م)، تفسیر کبیر، بی‌جا، دارالجامعات المصریه.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۱۵ ق)، شرح عیون الحکمه، تحقیق: احمد حجازی سقا، بی‌جا، موسسه الصادق.
    • فخر رازی، محمد بن عمر (بی­تا)، شرح الاشارات و التنبیهات، بی­جا، مکتبه آیت‌الله مرعشی.
    • فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق)، کتاب العین، قم: هجرت.
    • فیض کاشانی، ملامحسن (1415 ق)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
    • مصطفوی، حسن (۱۳۶۸ ش)، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
    • معین، محمد (۱۳۸۱ ش)، فرهنگ معین، تهران: انتشارات معین.
    • مکارم شیرازی و همکاران، ناصر (1379 ش)، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب (ع).
    • مکارم شیرازی، ناصر (1374 ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
    • منتظری، حسینعلی (۱۳۸۷ ش)، اخلاق در اسلام، تهران: سایه.
    • میرداماد، محمدباقر (بی­تا)، القبسات، تهران: دانشگاه تهران.
    • نصیری، منصور، «نفس و بدن از دیدگاه علامه طباطبایی» (بی­تا)، مجله نقد و نظر، سال پانزدهم، شماره سوم.
CAPTCHA Image