کاهش ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان؛ تفسیر تطبیقی آیه 282 سوره بقره با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 استادیار گروه حقوق و فقه اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

3 دکترای علوم قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 11/05/1400   |   تاریخ اصلاح: 13/09/1400   |   تاریخ پذیرش: 13/09/1400
آیه 282 سوره بقره، از آیاتی است که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته که بر مبنای آن، ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان، به نصف کاهش یافته است. بسیاری از عالمان تفسیر، با طرح این مدعا که زنان، موصوف به ویژگی‏هایی چون: نقصان در عقل، ضعف در حافظه و ناتوانی در ثبت حوادث هستند، خواسته یا ناخواسته، خوانش‏هایی مبتنی بر ارزش ‏داوری جنسیتی علیه زنان عرضه کرده‏اند. این خوانش‏ها تا آستانه سده چهاردهم هجری، بسیار رواج داشته، اما در گذار به دوره معاصر و مطرح شدن پرسش‏های نوظهور عصری، زمینه‏های فرهنگی- اجتماعی برای فاصله گرفتن از سنت‏های تفسیری و پیدایی خوانش‏های روزآمد از این آیه فراهم آمده است. در این پژوهش، تلاش می‏شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، امکان‏های مختلفِ تفسیری که درباره این آیه شریفه پیش افکنده شده است، با رویکرد تطبیقی مطالعه گردد. پژوهش حاضر، نشان می‏دهد که صاحبان تفاسیر نام‏برده، کوشیده‏اند تا با پیش گرفتن سه مسیر متفاوت، فهمی نو از آیه شریفه، متناسب با پرسش‏ها و نیازهای عصری عرضه کنند.

طیب‌حسینی، س.م؛ حکیمیان، ع.م؛ شیرزاد، م.ح؛ شیرزاد، م.ح. (1401). کاهش ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان؛ تفسیر تطبیقی آیه 282 سوره بقره با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 8 (15)، 138-113. Doi: 10.22091/PTT.2022.6789.1955

تازه های تحقیق

نتیجه

در بازه زمانی قرن اول تا پنجم هجری، بیش‌تر عالمان تفسیر بدون کوچک‏ترین هجمه به شخصیت و جایگاه زنان، از همسانی ارزش شهادت دو زن با یک مرد بنا بر آیه 282 سوره بقره سخن راندند؛ درحالی‌که در گذار به سده‏های میانه هجری، شاهد تغییر روش مفسران هستیم که دست‏کم تا پایان قرن سیزدهم هجری، گفتمان غالب در تفسیرنویسی جهان اسلام را شکل داده است. در این دوره، عالمان تفسیر باهدف کشف زمینه‏های صدور حکم شرع مبنی بر کاهش ارزش شهادت زنان به نصف، مدعی شدند که عموم زنان، دچار نقصان در عقل، ضعف در حافظه و ناتوانی در ثبت و ضبط حوادث هستند.

در انتقال به دوره مدرن، هرچند تعدادی از مفسران بدون توجه به اوضاع و اقتضائات نوپدید در جهان اسلام، هم چنان به تکرار دیدگاه‏های تفسیری سده‏های میانه اصرار می‏ورزیدند، برخی دیگر تلاش کردند خوانش‏هایی توجیه‏پذیر از آیه متناسب با گفتمان‏های فکری مدرن عرضه نمایند. شیخ محمد عبده با اتخاذ رویکردی جامعه‏شناسانه، دلایل صدور حکم شرع را در نحوه‏ تقسیم وظایف میان زنان و مردان در طول تاریخ پی می‏جوید. به باور او، این واقعیت تاریخی که زنان در اغلب جوامع، از حضور در اجتماع و مشارکت در مبادلات اقتصادی دور نگاه داشته شده‏اند، موجب گردید که عموم آنان از چندوچون مسائل مالی و تجاری آگاهی چندانی نداشته باشند و صلاحیت ادای شهادت در این عرصه را - درصورتی‌که تنها باشند - از دست بدهند. این شیوه از تحلیل مسأله، بیان‌گر آن است که عبده برخلاف سنت مطالعات تفسیری، کوشید نشان دهد که نباید دلایل نابرابری ارزش شهادت زنان و مردان را در ویژگی‏های ذاتی زنان جست‏وجو کرد که تغییرناپذیر است. بر پایه‏ این طرز تلقی که منبعث از افکار نواعتزالی است، می‏توان چنین استنباط کرد که اگر حضور فعال در عرصه‏های اجتماعی هم چون درگیر شدن در مسائل مالی و اقتصادی، به بخشی از تجربه‏ زیسته‏ عموم زنان بدل شود، آرام‌آرام زمینه برای افزایش ارزش شهادت زنان برابر با مردان مهیا می‏گردد.

در تقابل با دیدگاه عبده، نحوه مواجهه علامه طباطبایی با مسأله شهادت زنان، به‌گونه‌ای است که حکم شرع را به‌صورت جهان‏شمول تعبیر می‏کند. ایشان با اتخاذ رویکردی روان‏شناسانه، مدعی است غلبه عاطفه بر تعقل در عموم زنان، اصلی‏ترین عامل برای کاهش ارزش شهادت آنان به نصف است. بر پایه این طرز تلقی، به دلیل آن‌که علامه ویژگی‏های روانی زنان را در صدور حکم شرع دخیل می‏بیند، امکان هرگونه تغییر در آن متناسب با اقتضائات دوره مدرن را منتفی می‏سازد؛ زیرا ویژگی‏های روانی، اموری پایا و مانا هستند که تغییرشان در عموم زنان جهان ناشدنی می‏نماید. علامه فضل‏الله نیز ضمن پذیرش این مطلب که زنان از مردان عاطفی‏ترند، این ویژگی را در کاهش ارزش شهادت زنان مؤثر قلمداد می‏کند؛ با این تفاوت که برخلاف علامه طباطبایی، این ویژگی زنانه را نه یک ویژگی روان‏شناختی اصیل، بلکه محصول سنت‏های دیرپا در حوزه‏ پرورش زنان ارزیابی می‏کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Decreasing the Value of Women’s Testimony Compared to Men; A Comparative Study on (Q. 2:282)’s Exegesis Focusing on al-Manār, al-Mīzān, and Min Waḥy al-Qurʾān

نویسندگان [English]

  • sayed mahmood tayebhoseini 1
  • Ali Muhammad Hakimian 2
  • Muhammad Hassan Shirzad 3
  • Muhammad Hussein Shirzad 3
1 Associate Professor of Qur'anic Studies, Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran
2 Assistant Professor of Law and Social Jurisprudence, Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran
3 Ph.D. in Qur'an and Hadith Studies, Imam Sadiq University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/10/17  |   Correction: 2021/12/4   |   Accepted: 2022/2/19
It seems (Q. 2:282) to be one of the Qur’anic verses that, in its transition process to the modern period, has brought to mind a kind of gender discrimination between men and women, according to which the value of women’s testimony has been halved compared to men. Many Qur’anic exegetes, willingly or unwillingly, have suggested readings based on gender presuppositions against women, claiming their suffering from some negative human attributes such as lack of intellect, poor memory, and inability to record events. These readings were considerably popular until the beginning of the 14th/ 20th century. However, in the transition to the modern period and the rise of contemporary emerging questions, socio-cultural contexts have been provided to distance oneself from interpretive traditions and propound up-to-date readings of this verse. Taking a comparative approach, the present research thus attempts to study the different possibilities for the interpretation of the verse in question, focusing on three modern Qur’anic exegeses, namely al-Manār, al-Mīzān, and Min Waḥy al-Qurʾān. It shows that the exegetes of the mentioned interpretations have tried to offer some new understandings of the (Q. 2:282), appropriate to modern questions and contemporary needs, of course, through taking three different ways.
* Tayebhoseini, S.M; Hakimian, A.M; Shirzad, M.H; Shirzad, M.H. (2022) Decreasing the Value of Women’s Testimony Compared to Men; A Comparative Study on (Q. 2:282)’s Exegesis Focusing on al-Manār, al-Mīzān, and Min Waḥy al-Qurʾān. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 113-138. Doi: 10.22091/PTT.2022.6789.1955.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gender equality
  • gender discrimination
  • the Qurʾān
  • comparative exegesis
  • ʿAbduh
  • Ṭabāṭabāʾī
  • Faḍlullāh
قرآن کریم.
ابن ابی جامع، علی بن حسین (1413 ق)، الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، قم: دارالقرآن الکریم.
ابن‌بابویه، محمد بن علی (1413 ق)، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (1420 ق)، التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
ابن عجیبه، احمد بن محمد (1419 ق)، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: حسن عباس زکی.
ابن العربی، محمد بن عبدالله (1408 ق)، احکام القرآن، بیروت: دارالجیل.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420 ق)، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر.
ابولیث سمرقندی، نصر بن محمد (1416 ق)، بحرالعلوم، بیروت: دارالفکر.
بحرانی، سید هاشم (1416 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بعثت.
بخاری، محمد بن اسماعیل (1407 ق)، الجامع الصحیح، بیروت: دار ابن کثیر.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418 ق)، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
پاکتچی، احمد (1391 ش)، روش تحقیق با تکیه‌بر حوزه علوم قرآن و حدیث، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
تاج‏القراء کرمانی، محمود (بی‏تا)، غرائب التفسیر و عجائب التأویل، بیروت: مؤسسه علوم القرآن.
ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد (1418 ق)، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن ابراهیم (1422 ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ثقفی تهرانی، محمد (1398 ق)، تفسیر روان جاوید، تهران: برهان.
جصاص، احمد بن علی (1405 ق)، احکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جعفری، یعقوب (1376 ش)، تفسیر کوثر، قم: هجرت.
جلیلی، سید هدایت و انسیه عسکری (1393 ش)، «تفسیر مقارن/ تطبیقی؛ فرازبانی لغزان و لرزان»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال دوم، شماره 4، ص 67-84.
جوادی آملی، عبدالله (1381 ش)، زن در آینه جلال و جمال، قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1389 ش)، تسنیم، قم: اسراء.
حسنی واعظ، محمود (1381 ش)، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، تهران: میراث مکتوب.
حسینی شیرازی، سید محمد (1424 ق)، تقریب القرآن الی الأذهان، بیروت: دارالعلوم.
خازن، علی بن محمد (1415 ق)، لباب التأویل فی معانی التنزیل (تفسیر الخازن)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
خالدی، صلاح عبدالفتاح (1433 ق)، التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق، اردن: دارالنفائس.
خطیب، عبدالکریم (1424 ق)، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دارالفکر العربی.
دروزه، محمد عزت (1383 ق)، التفسیر الحدیث، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
رضا، محمد رشید (1990 م)، المنار، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
رومی، فهد بن عبدالرحمان (1403 ق)، منهج المدرسه العقلیه الحدیثه فی التفسیر، ریاض: مؤسسه الرساله.
زجاج، ابراهیم (1408 ق)، معانی القرآن و اعرابه، بیروت: عالم الکتب.
زحیلی، وهبه بن مصطفی (1418 ق)، التفسیر المنیر، بیروت: دارالفکر.
سبزواری، محمد بن حبیب‏الله (1419 ق)، ارشاد الأذهان الی تفسیر القرآن، بیروت: دارالتعارف.
سلمان، محمد بن عبدالله (1409 ق)، رشید رضا و دعوه الشیخ محمد بن عبدالوهاب، کویت: مکتبه المعلا.
سمعانی، منصور بن محمد (1418 ق)، تفسیرالقرآن، ریاض: دارالوطن.
سورآبادی، عتیق بن محمد (1380 ش)، تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‏بکر (1404 ق)، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی.
شبر، سید عبدالله (1407 ق)، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبه الالفین.
شریف لاهیجی، محمد بن علی (1373 ش)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: نشر داد.
شیخ علوان، نعمت‏الله (1999 م)، الفواتح الإلهیه و المفاتح الغیبیه، مصر: دار رکابی.
صابونی، محمدعلی (1417 ق)، صفوه التفاسیر، قاهره: دار الصابونی.
صادقی تهرانی، محمد (1365 ش)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: فرهنگ اسلامی.
طالقانی، سید محمود (1362 ش)، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
طبری، محمد بن جریر (1415 ق)، المسترشد فی امامه علی بن ابی‌طالب (ع)، قم: کوشانپور.
طنطاوی، محمد (1417 ق)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: دار نهضه مصر.
طوسی، محمد بن حسن (بی‏تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طیب حسینی، سید محمود (1389 ش)، «تفسیر تطبیقی»، دائره‌المعارف قرآن کریم، ج 8، قم: بوستان کتاب.
عسکری، انسیه و محمدکاظم شاکر (1394 ش)، «تفسیر تطبیقی؛ معنایابی و گونه‏شناسی»، پژوهش‏های تفسیر تطبیقی، سال اول، شماره 2، ص 9-32.
عکبری، ابوالبقاء (1419 ق)، التبیان فی اعراب القرآن، ریاض: بیت الافکار الدولیه.
فاضل مقداد (1419 ق)، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراء، یحیی بن زیاد (1980 م)، معانی القرآن، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
فضل‏الله، سید محمدحسین (1417 ق)، قرائه جدیده لفقه المرأه الحقوقی، بیروت: دارالثقلین.
فضل‏الله، سید محمدحسین (1418 ق)، دنیا المرأه، بیروت: دارالملاک.
فضل‏الله، سید محمدحسین (1419 ق)، مِن وحی القرآن، بیروت: دارالملاک.
فضل‏الله، سید محمدحسین (1425 ق)، تأملات اسلامیه حول المرأه، بیروت: دارالملاک.
قاسمی، جمال‏الدین (1418 ق)، محاسن التأویل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
قرائتی، محسن (1383 ش)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‏هایی از قرآن.
قطب راوندی، سعید بن هبه الله (1405 ق)، فقه القرآن، قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی.
قمی، علی بن ابراهیم (1404 ق)، تفسیر قمی، قم: دارالکتاب.
کاشانی، فتح‏الله (1373 ق)، خلاصه المنهج، تهران: اسلامیه.
کاشفی، حسین بن علی (1369 ش)، مواهب علیه، تهران: اقبال.
کرمی، محمد (1402 ق)، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه.
کومی، احمد سید (1402 ق)، التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم، قاهره: دارالهدی.
گلی، جواد و حسن یوسفیان (1389 ش)، «جریان‏شناسی نومعتزله»، معرفت کلامی، سال اول، شماره 3، ص 115-142.
ماوردی، علی بن محمد (بی‏تا)، النکت و العیون، بیروت: دارالکتب العلمیه.
مدرسی، سید محمدتقی (1419 ق)، مِن هُدی القرآن، تهران: دار محبی الحسین.
مراغی، احمد مصطفی (1985 م)، تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مسلم، مصطفی (1426 ق)، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق: دارالقلم.
مسلم بن حجاج (1955 م)، الصحیح، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مغنیه، محمدجواد (1424 ق)، التفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، التفسیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مقدس اردبیلی، احمد (1386 ق)، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
مکارم شیرازی، ناصر (1374 ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مکی بن ابی‏طالب (1429 ق)، الهدایه الی بلوغ النهایه فی علم معانی القرآن و تفسیره، شارجه: جامعه الشارقه.
منوچهریان، مهرانگیز (1342 ش)، انتقاد قوانین اساسی و مدنی و کیفری ایران ازنظر حقوق زن، تهران: سازمان داوطلبان حمایت خانواده.
موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی (1409 ق)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه اهل‌البیت.
میبدی، رشیدالدین (1371 ش)، کشف‌الاسرار و عده الابرار، تهران: امیرکبیر.
میراحمدی، عبدالله (1397 ش)، «بازخوانی اندیشه‏های نو اعتزالی محمد عبده»، عقل و دین، سال دهم، شماره 19، ص 25-50.
نجارزادگان، فتح‌الله (1383 ش)، تفسیر تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
نجفی، محمدجواد (1398 ق)، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه.
نحاس، احمد بن محمد (1421 ق)، اعراب القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نووی، محمد بن عمر (1417 ق)، مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت: دارالکتب العلمیه.
Giddens, A. (2009), Sociology, Cambridge: Polity Pres
CAPTCHA Image