مطالعه تطبیقی «گفت‌وگو با متن» در روش تفسیری شهید صدر و رویکرد هرمنوتیک گادامر

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری تفسیر تطبیقی دانشگاه قم، قم، ایران

10.22091/ptt.2022.7416.2034

چکیده

تاریخ دریافت: 25/07/1400   |   تاریخ اصلاح: 30/09/1400   |   تاریخ پذیرش: 30/11/1400
گفت‌وگو با متن»، الگوی مشترکی است که شهید صدر در تفسیر موضوعی و نیز گادامر در هرمنوتیک فلسفی به‌عنوان عامل تحقق فهم، بر آن تأکید کرده‌اند. از آن جا که رویکرد شهید صدر به «فهم متن قرآن»، توصیه‌ای و رویکرد گادامر به «فهم متن» توصیفی است، پژوهش حاضر از ره گذر مطالعه تطبیقی این دو رویکرد، میزان رَوایی دیدگاه روش‌شناختی شهید صدر را مبتنی بر دیدگاه پدیدارشناختی گادامر بررسی کرده و به پی‌جویی این پرسش پرداخته‌ که بایدها و نبایدها در روش تفسیری شهید صدر تا چه اندازه بر هست‌ها و نیست‌ها در هرمنوتیک گادامر منطبق است. به جهت آن‌که الگوی یادشده در اندیشه این دو متفکر خاستگاه یکسانی ندارد و تشابه دو نظریه ساختاری است، پژوهش حاضر از نوع «مطالعات تطبیقی کلان مبتنی بر همسانی ساختاری» به شمار می‌آید. بررسی عناصر گفت‌وگو در هر دو نظریه، مشروعیت الگوی «گفت‌وگو با متن» در تفسیر موضوعی را به اثبات رسانده و نشان می‌دهد که تفاوت‌های دو نظریه، از اموری خارج از ماهیت و فرآیند فهم ناشی می‌شوند و ازاین‌رو به اعتبار هستی‌شناختی روش تفسیر موضوعی خللی وارد نمی‌کنند.
قربانخانی، الف. (1400). مطالعه تطبیقی «گفت‌وگو با متن» در روش تفسیری شهید صدر و رویکرد هرمنوتیک گادامر، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 7 (14)، 36-9.  Doi: 10.22091/PTT.2022.7416.2034

تازه های تحقیق

از این نوشتار نتایج ذیل به دست می‌آید:

  1. الگوی گفت‌وگوی با متن در رویکرد روش‌شناختی شهید صدر، در موارد بسیاری با الگوی گفت‌وگو با متن در رویکرد پدیدارشناختی گادامر همسان است و در برخی موارد متفاوت با آن. این الگو ازنظر هر دو متفکر، در قالب پرسش و پاسخ میان مفسّر و متن رقم می‌خورد. پرسش‌ها از پیش‌دانسته‌های مفسّر نشأت می‌گیرند و در جریان گفت‌وگو، با اصلاح پیش‌دانسته‌ها، پرسش‌ها نیز اصلاح می‌شوند و ارتقا می‌یابند. از آن جا که تفسیر موضوعی برخلاف هرمنوتیک فلسفی، به مدیریت و تمرکز پیش‌فهم‌ها توصیه می‌کند، گفت‌وگو با متن در اندیشه شهید صدر، جریانی هدفمند و موضوع‌محور و در نظر گادامر، رخدادی پیش‌بینی‌ناپذیر است.
  2. بر طبق هر دو نظریه، گفت‌وگو با پرسش مفسّر و در حقیقت از پیش‌دانسته‌های او آغاز می‌شود و با سؤالات متن تداوم یافته، روندی دوری بین مفسّر و متن را طی می‌کند. در خلال گفت‌وگو، افق متن و دلالت‌های آن از یک‌سو و افق مفسّر و پیش‌دانسته‌های او از سوی دیگر تغییر کرده، به یک دیگر نزدیک می‌شوند تا درنهایت با وحدت و امتزاج افق‌ها فهم متن حاصل می‌شود.
  3. هر دو دیدگاه فهم را کاملاً متأثر از پیش‌دانسته‌های مفسّر می‌دانند و به جهت فرآیند اصلاحی که برای پیش‌دانسته‌ها ترسیم می‌کنند، این وابستگی در هیچ‌کدام از دو نظریه به تحمیل نظر مفسّر بر متن و ذهن‌گرایی نمی‌انجامد.
  4. ازنظر هرمنوتیک فلسفی، فهمیدن عبارت است از: تطبیق اثر با خود؛ بدین معنا که مفسّر در جریان فهم، دنبال پاسخ پرسش‌های خود می‌گردد و متن را در نسبت با موقعیت‌های خود می‌فهمد (Grondin, 1994, p. 116). این معنا از تطبیق، در تفسیر موضوعی نیز پذیرفته شده ‌است و بر اساس آن، پیش‌دانسته‌های عصری مفسّر نه‌تنها کنار گذاشته نمی‌شوند، بلکه مبنای گفت‌وگو قرار می‌گیرند.
  5. مغایرت اصلی دو نظریه به تعریف آن‌ها از «معنای متن» بازمی‌گردد. شهید صدر معنای متن را منحصر در مفاهیمی می‌داند که نویسنده اراده کرده ‌است؛ ولی گادامر تمام برداشت‌های ممکن از متن را فارغ از آن‌که مقصود نویسنده باشند یا نه، معنای متن به شمار می‌آورد. ازاین‌رو در دیدگاه شهید صدر، معنا پیش از گفت‌وگو با متن موجود است و گفت‌وگو تنها سبب کشف معناست؛ درحالی‌که ازنظر گادامر، معنا پیش از گفت‌وگو معدوم و از طریق گفت‌وگو ایجاد می‌شود.
  6. اختلاف دو نظریه در مفهوم معنا، به مبادی تصوری متفاوت آن‌ها بازمی‌گردد و ناشی از تحلیل فلسفی ماهیت فهم نیست تا به‌موجب آن بتوان رویکرد روش‌شناختی شهید صدر را به ناسازگاری با هستی‌شناسی فهم متهم کرد و فاقد اعتبار دانست؛ بنابراین جدا از اختلاف مذکور و اختلافات مترتب بر آن‌که توضیحشان گذشت، الگوی گفت‌وگو با متن، در تفسیر موضوعی هماهنگ است و سازگار با الگویی که هرمنوتیک فلسفی ترسیم می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

“Dialogue with the Text”; A Comparative Study of Muḥammad-Bāqir al-Ṣadr’s Interpretive Method and Hans-Georg Gadamer’s Hermeneutical Approach

نویسنده [English]

  • Omid Qorbankhani
Ph.D. Graduate, Department of Qur’anic Studies, University of Qum, Qum, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/10/17  |   Correction: 2021/12/21   |   Accepted: 2022/2/19
As a factor for realizing the phenomenon of understanding, “dialogue with the text” is a common paradigm has been greatly emphasized by both Muḥammad-Bāqir al-Ṣadr (1935-1980) in his thematic interpretation of the Qur’an and Hans-Georg Gadamer (1900-2002) in his philosophical hermeneutics. Of course, the former’s approach to understanding the Qur’anic text seems normative, while the latter’s approach to understanding the text per se is descriptive. Through a comparative study of these two different approaches, the present study has examined the validity of al-Ṣadr’s methodological viewpoint according to Gadamer’s phenomenological perspective. In addition, it has endeavored to pursue this crucial question to what extent do’s and don’ts in al-Ṣadr’s interpretive method correspond to the is and isn’t of Gadamer’s hermeneutics. However, the suggested model does not have the same origin in the thought of these two leading thinkers. The similarity of their theories seems structural, hence, the present study can evidently be categorized as an example of macro-comparative studies based on structural similarities. Investigating the elements of conversation in both theories has convincingly proved the legitimacy of “dialogue with the text” as a model for the thematic interpretation of the Qur’an. It shows as well that the differences between the two theories stem from some issues outside the essence and process of understanding and therefore do not methodologically undermine the ontological validity of the thematic interpretation.

Qorbankhani, O. (2022) “Dialogue with the Text”; A Comparative Study of Muḥammad-Bāqir al-Ṣadr’s Interpretive Method and Hans-Georg Gadamer’s Hermeneutical ApproachḤasanatun"…. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 9-36. Doi: 10.22091/PTT.2022.7416.2034.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • thematic interpretation
  • philosophical hermeneutics
  • understanding the text
  • dialogue
  • Muḥammad-Bāqir al-Ṣadr
  • Hans-Georg Gadamer

مراجع

قرآن کریم.
نهج‌البلاغه، تحقیق: صبحی‏ صالح.
اوسط باقری، علی(1399 ش)، نقش پیش‌دانسته‌ها و علایق مفسّر در تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ایازی، سید محمدعلی(1383 ش)، «تفسیر موضوعی از نگاه شهید صدر»، پیام جاویدان، شماره 2.
ایزدی، مهدی و اخوان مقدم، زهره (1392 ش)، «ضرورت، ماهیت، روش استنطاق از منظر روایات اهل‌بیت (ع)»، مطالعات قرآن و حدیث، شماره 12.
بابایی، علی‌اکبر و هم کاران(1379 ش)، روش‌شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بابایی، علی‌اکبر(1399 ش)، قواعد تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پاکتچی، احمد(1390 ش)، روش تحقیق تخصصی، تهران: انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع).
پالمر، ریچارد(1377 ش)، علم هرمنوتیک، ترجمه: محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس.
جلیلی، سید هدایت(1387 ش)، تفسیر موضوعی: چیستی، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌ها، قم: بوستان کتاب.
ذهبی، محمدحسین (بی‌تا)، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ریخته‌گران، محمدرضا(1378 ش)، منطق و مبحث علم هرمنوتیک، بی‌جا: کنگره.
زرکشى، محمد بن‌ بهادر (1410  ق)، البرهان فى علوم القرآن‏، بیروت: دارالمعرفه.
صدر، سید محمدباقر (1421 ق)، المدرسه القرآنیه، قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیه للشهید الصدر.
عزیزی‌کیا، غلامعلی(1379 ش)، «تفسیر موضوعى قرآن کریم از دیدگاه آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر»، معرفت، شماره 35.
کوزنزهوی، دیوید(1371 ش)، حلقه انتقادی، ترجمه: مراد فرهادپور، تهران: گیل.
گادامر، هانس- گئورگ(1395 ش)، هرمنوتیک، زبان، هنر، ترجمه عبدالله امینی، آبادان: پرسش.
گروندن، ژاک(1393 ش)، هرمنوتیک، ترجمه: محمدرضا ابوالقاسمی، تهران، نشر ماهی.
لارنس کندی، اشمیت (1395  ش)، درآمدی بر فهم هرمنوتیک، ترجمه: بهنام خداپناه، تهران: ققنوس.
محمدی ری‌شهری، محمد (1391 ش)، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، قم: دارالحدیث.
مختاری، محمدحسین(1397 ش)، هرمنوتیک: معنا و زبان، تهران: سمت و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مسعودی، جهانگیر(1386 ش)، هرمنوتیک و نواندیشی دینی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
معرفت، محمدهادى (1379 ش) ، تفسیر و مفسران‏، قم: موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید.
واعظی، احمد(1380 ش) ، درآمدی بر هرمنوتیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
واعظی، احمد، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397 ش.
یساقی، علی‌اصغر و ایازی، سید محمدعلی (1389 ش)، «تحلیل مبانی و رویکرد شهید صدر به تفسیر موضوعی»، فقه و تاریخ تمدن، شماره 25.
Gadamer, Hans-Georg(1994); Truth and Method; Translated by Joel Weinsheimer and Donald G. Marshall, New York: Continuum.
Grondin, Jean(1994); Introduction to Philosophical Hermeneutics; Translated by Joel Weinsheimer, New Have: Yale University Press.
Heidegger, Martin(1988); Being and Time; Translated by John Macquarrie and Edward Robinson, Southampton: Basil Blackwell.
Warnke, Georgia(1994); Gadamer: Hermeneutics, Tradition and Reason; Padstow: Polity Press.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار