بررسی تطبیقی معنای محصنات در تفاسیر شیعه و سنی تا قرن هفتم

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری قرآن و حدیث، قم، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 12/6//1400   |   تاریخ اصلاح: 18/01/1401   |   تاریخ پذیرش: 18/01/1401
محصنات در آیه 24 سوره نساء، مصداق‌های گوناگونی در تفاسیر متقدم شیعه و سنی دارد. مفسران پیشین اهل سنت، بر پایه نیازها و زمینه‌هایی چون: سنت نقل مأثورات، گوناگونی رفتار پیامبر (ص) و خلفا در برخورد با اسیران و مشروعیت و تقدس خلفا، محصنات را به معنای زنان اسیر شوهردار معنا کردند؛ ولی زمینه متفاوت در شیعه، مایه آن شد که معنای زن اسیر شوهردار در تفاسیر پیشین شیعه بیان نشود و آن‌ها محصنات را بیش‌تر به معنای زن آزاد یا کنیز دانستند. این تفاوت پس از نگارش تفاسیر جامع نخستین از میان رفت و بازگفت شیعیان و اهل سنت از منابع تفسیری یک دیگر، موجب شد تا تمایز نخست میان شیعیان و اهل سنت درباره معنای محصنات، در این تفاسیر دیده نشود. به‌این‌ترتیب، گویی به زمینه و بسترهایی که دستاویز پذیرش یک دیدگاه تفسیری در تفسیرهای پیشین بود، در دوره‌های بعد چندان توجه نشد؛ به‌ویژه آن‌که در میان شیعه و سنی، بهره‌مندی برابر از منابع یک دیگر نبود و تفاسیر شیعه بیش از اهل سنت اثر پذیرفتند و این تأثیر به دلیل پذیرش دیدگاه موردپسند تفاسیر پیشین اهل سنت توسط شیخ طوسی و تأثیر شخصیت و کتاب‌های او بر مفسران بعدی شیعه بود.
بهشتی، ن؛ نجفی، م.ج. (1400). بررسی تطبیقی معنای محصنات در تفاسیر شیعه و سنی تا قرن هفتم، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 64-37-8 (15)،   Doi: 10.22091/PTT.2022.7383.2018

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

From Expressive Discrepancy to Pervasive Similarity; A Comparative Study of the Meaning Muḥṣanāt in Shi’ite and Sunni Exegeses up to the Seventh Century A.H.

نویسندگان [English]

  • Narges Beheshti 1
  • Muhammad-Javad Najafi 2
1 Ph.D. Graduated, Department of Qur’anic Studies, University of Qum, Qum, Iran
2 Associate Professor, Department of Qur’anic Studies, University of Qum, Qum, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/9/3  |   Correction: 2022/4/7   |   Accepted: 2022/4/7
The Qur’anic word muḥṣanāt (wedded women), which has occurred in (Q. 4:24) and elswhere, has various examples in both earlier Shi’ite and Sunni exegeses. Based on some needs and contexts, such as the tradition of Islamic narrations’ transmission, the variety of narrations concerning the behavior of the Prophet (PBUH) and Caliphs in dealing with war captives, as well as legitimizing and sanctifying the way of Caliphs, some former Sunni exegetes have meant the mentioned word as ‘captive married women’. However, the different doctrinal contexts in Shi’a led to the point that such a meaning was not being expressed in previous Shi’ite exegeses. In fact, the majority of Shi’ite exegetes have mostly considered the Qur’anic word muḥṣanāt to mean a bondwoman or free one. But after writing the early comprehensive exegeses, the suggested difference became almost disappeared. The mutual retelling of Shi’ite and Sunni exegetes from each other’s sources caused the first distinction between Shi’ites and Sunnis about the meaning of the word no longer being seen in these exegeses. Thus, as if the contexts that underlie the acceptance of an exegetical viewpoint in previous Muslim sources were not historically given much necessary attention in later periods. This point seems especially important when one heeds that the use of each other’s sources has not happened in a balanced situation between Shi’ites and Sunnis. As a matter of fact, the Shi’ite exegeses were more influenced by the Sunni ones and not vice versa. In particular, this consequence seems to be due to the acceptance of the previous Sunni exegetes’ viewpoints by Shaykh Ṭūsī (385-460/995-1067), and his character’s influence on later Shi’ite ones as well.

Beheshti, N; Najafi, M.J. (2022) From Expressive Discrepancy to Pervasive Similarity; A Comparative Study of the Meaning Muḥṣanāt in Shi’ite and Sunni Exegeses up to the Seventh Century A.H.. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 37-64 Doi: 10.22091/PTT.2022.7383.2018.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muḥṣanāt
  • earlier Qur’anic exegeses
  • comprehensive exegeses
  • captive married woman
  • bondwoman
  • free woman
قران کریم.
ابن ابى حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمد طیب،‏ چاپ سوم‏، ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز.
ابن اثیر، علی بن محمد (بی‌تا)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتب العربی.
ابن اعثم، احمد (1406 ق)، الفتوح، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن العربى، محمد بن عبدالله بن ابوبکر (بی‌تا)، احکام القرآن‏، تحقیق علی‌محمد بجاوى، چاپ اول، بیروت: دارالجیل. ‏
ابن جوزى، عبدالرحمان بن على (1422 ق)، زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق المهدی‏، چاپ اول، بیروت‏: دارالکتاب العربی.‏
ابن زنجویه، حمید بن مَخلَد (1427 ق)، الاموال، به کوشش ابو محمد اسیوطی، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
ابن‌ سعد، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ سعد بن‌ منیع (1405 ق)، الطبقات الکبرى، بیروت، بی‌جا.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (بی‌تا) ‏، غریب القرآن، چاپ اول، ‏بیروت: دار و مکتبه الهلال.
ازهری، محمد بن احمد (1421 ق)، تهذیب اللغه، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ایازی، محمدعلی (1393 ش)، شناخت نامه تفاسیر، چاپ اول، تهران: نشر علم.
بخش فقه و علوم قرآنی و حدیث (بی‌تا)، احصان، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 6، ص 671-672.
بشیر زاده، اباذر، احصان، دانش‌نامه پژوهه،
T.ihttp://pajoohe.ir/ احصان__a-43865.aspx
بَلاذُری، احمد بن یحیی (1404 ق)، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، قم: کتاب‌فروشی ارومیه.
بلخى، مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، ‏تفسیر مقاتل بن سلیمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث.
پاکتچی، احمد (1392 ش)، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تنظیم و ویرایش محمد جانی پور، چاپ اول، تهران: نشر دانشگاه امام صادق (ع).
ثعلبى نیشابورى، ابواسحاق احمد بن ابراهیم (1422 ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن‏، تحقیق ابو محمد ابن عاشور، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جصاص احمد بن على (1405 ق)، ‏احکام القرآن‏، تحقیق محمدصادق قمحاوى، چاپ اول‏، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
جعفریان، رسول (1390 ش)، «آگاهی‌های تازه درباره غلامان و کنیزکان در دوره صفوی از محمدصالح بن عبدالواسع الحسینی خاتون‌آبادی»، پیام بهارستان، سال چهارم،1390 ش، شماره ۱۴، ص 1833-1924.
جمعی از نویسندگان (1397 ش)، بازشناخت مبانی اصالت میراث حدیثی امامیه، دفتر اول، به کوشش حامد فرج پور، موسسه امام هادی تهران: دلیل ما.
حاتمی، محمدرضا (1384 ش)، بررسی و نقد مبانی مشروعیت حکومت از دیدگاه اهل سنت، دانش سیاسی، شماره 1، ص 67-99.
حائری، محمدمهدی (بی‌تا)، شجره طوبی، چاپ پنجم، قم: منشورات رضی.
حمیری، عبدالملک بن هشام (بی‌تا)، السیره النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت: دار احیا التراث العربی.
داوودی، ابوجعفر (1429 ق)، الاموال، تحقیق رضا محمد سالم شحاده، چاپ اول، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
دینوری، احمد بن داوود (1368 ش)، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات رضی.
رازی، ابو حاتم (1381 ش)، اعلام النبوه، تحقیق صلاح الصاوی و غلامرضا اعوانی، چاپ دوم، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
رازى، ابوالفتوح حسین بن على (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقى و محمدمهدی ناصح‏، چاپ اول‏، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى‏.
رفیعی موحد، مهدی (ش)1394، بررسی تفسیری اتخاذ اخدان در آیات قرآن، مطالعات تفسیری، سال ششم، شماره 22، ص 117-136.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1389 ش)، تاریخ ایران بعد از اسلام، چاپ سیزدهم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
زمخشرى محمود (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
سجادی، صادق (1374 ش)، آل بویه، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 1، ص 639-646.
سمرقندى، نصر بن محمد بن احمد (بی‌تا)، بحرالعلوم، تحقیق ابوسعید عمر بن غلامحسن عمروى، ‏چاپ اول، بیروت: دارالفکر.
طبرسى، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن‏، تحقیق محمدجواد بلاغى،‏ چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر (بی‌تا)، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: روائع التراث العربی.
طبرى، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، چاپ اول، بیروت: دارالمعرفه‏.
طوسى، محمد بن حسن‏ (بی‌تا)، التبیان فى تفسیر القرآن‏، تحقیق احمد قصیرعاملى، چاپ اول،‏ بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
عاملی، جعفر مرتضی (1385 ش)، الصحیح من سیره النبی الاعظم، چاپ اول، قم: دارالحدیث.
على، جواد (1978 م)، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: مکتبه النهضه.
عمادی حائری، محمد (1388 ش)، بازسازی متون کهن شیعه: روش، تحلیل، نمونه، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
عیاشى محمد بن مسعود (1380 ق)، کتاب التفسیر، تحقیق سید هاشم رسولى محلاتى، چاپ اول، تهران: چاپخانه علمیه‏.
فراء، ابو زکریا یحیى بن زیاد (1980 م)، معانى القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتى، محمدعلى نجار، عبدالفتاح اسماعیل شلب، چاپ اول‏، مصر: دارالمصریه للتألیف و الترجمه‏.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق)، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، چاپ         دوم، قم: مؤسسه دارالهجره.
فیض کاشانی، محسن (1373 ش)، الوافی، چاپ اول، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین.
قمى، على بن ابراهیم (1363 ش)، ‏ تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوى جزایرى،‏ چاپ سوم، قم: دارالکتاب.
کرمر، جوئل (1375 ش)، احیای فرهنگی در عهد آل بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کریمی نیا، مرتضی (1385 ش)، «شیخ طوسی و منابع تفسیری در تبیان»، مطالعات اسلامی، فصلنامه دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره 74، تابستان، ص 81-111.
کریمی نیا، مرتضی (1390 ش)، «چهار پارادایم تفسیری شیعه: مقدمه‌ای در تاریخ تفسیر شیعی بر قرآن کریم»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 50، ص 172 – 196.
کریمی نیا، مرتضی (1393 ش)، التبیان فی تفسیر القرآن، دانش‌نامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج 6.
کلینی، محمد بن یعقوب (1401 ق)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، دار صعب ـ دارالتعارف، (افست تهران: دارالکتب الاسلامیه).
گلمحمدی، سعید، محصنات در آیه 24 نساء به معنای شوهردار یا پاک‌دامن، از:
http://saeedgolmohamadii.blog.ir.1399/03/12/24-nesa-new
ماوردى، على بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون، چاپ اول، ‏بیروت: دارالکتب العلمیه.
متز، آدام (1362 ش)، تمدن اسلامی در قرن چهارم یا رنسانس اسلامی، ترجمه علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
مجتهد شبستری، محمد (1374 ش)، «متون دینی و هرمنوتیک»، فصلنامه نقد و نظر، شماره 2، ص 129-136.
مجلسى، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء. 
مسعودی، علی بن حسین (بی‌تا)، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل، قم: منابع الثقافه الاسلامیه.
مفید، محمد بن نعمان (1399 ق)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، چاپ سوم، بیروت: موسسه اعلمی.
مقداد، محمود (1408 ق)، الموالى و نظام الولاء فی الجاهلیه الی اخر العصر الاموی، چاپ اول، دمشق: دارالفکر.
مقریزی، تقی الدین (بی‌تا)، امتاع الاسماع، تحقیق محمود محمد شاکر، مصر: لجنه التالیف و الترجمه و النشر.
منتظری، حسینعلی (1379 ش)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم: کیهان.
میبدى، احمد بن محمد (1371 ش)، کشف‌الاسرار و عده الابرار، تحقیق علی‌اصغر حکمت‏، چاپ پنجم‏، تهران: انتشارات امیرکبیر.
نمیری، عمر بن شبّه (1410 ق)، تاریخ المدینه المنوره، تحقیق فهیم محمود شلتوت، چاپ اول، بیروت: دارالتراث ـ دارالاسلامیه.
نیشابورى، محمود بن ابوالحسن (1415 ق)، ایجازالبیان عن معانی القرآن‏، تحقیق: حنیف بن حسن القاسمى،‏ چاپ اول‏، بیروت: دارالغرب الاسلامى.
واحدى نیشابورى، على بن احمد (1415 ق)، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، چاپ اول، بیروت: دارالقلم.
واقدی، محمد بن عمر (1409 ق)، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت: اعلمی.
هاشمی شاهرودی، محمود (1426 ق)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، چاپ اول، قم: موسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام.
هدایت پناه، محمدرضا (1385 ش)، «فتوحات خلفا از منظر فقهاى شیعه»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 9، ص 155-180.
یعقوبی، ابن واضح (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، قم: نشر اهل‌بیت.
CAPTCHA Image