تحلیل تفسیری آیات معرفت‌شناسی حسی و جایگاه و اعتبار آن در سیر آفاقی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی الهیات و معارف اسلامی، دانشکده الهیات دانشگاه قم: قم: ایران

2 استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه قم

3 استادتمام گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 16/04/1400   |   تاریخ اصلاح: 02/12/1400   |   تاریخ پذیرش: 02/12/1400
سیر آفاقی، تفکر در آفریده‌های خداوند برای دست‌یابی به باورهای دینی و تحکیم آن‌هاست و قرآن به آن به‌عنوان یکی از طرق شناخت حقایق جهان هستی، مبدأ، معاد و... تأکید دارد. به‌تصریح آیات قرآن، سیر آفاقی از سه طریق حسی، عقلی و شهودی امکان‌پذیر است. پژوهش حاضر به روش تحلیلی و با استناد به آیات قرآن و آراء مفسران، یکی از راه‌های معرفتی آفاقی؛ یعنی شناخت حسی و میزان اعتبار آن در سیر آفاقی را بررسی کرده است. نتایج نشان می‌دهد که در این‌گونه از معرفت، به‌کارگیری حواس به‌صورت هدفمند و با جهت‌گیری درست، اهمیت بسزایی دارد. مفسران نخستین گام را در مواجهه با پدیده‌های طبیعت، به‌کارگیری دقیق و حداکثری حواس دانسته و به نقش مهم آن به‌عنوان درگاه ورود داده‌ها به قلب برای اندیشه‌ورزی و دریافت معارف توجه داشته‌اند. هرچند با توجه به محدودیت‌های حواس، نظیر شناخت ظاهری و افقی، معرفت حسی علی‌رغم لزوم و اعتبار آن در سیر آفاقی، مکفی نیست، درواقع نخستین گام است که با شناخت عقلی تکمیل و با یافته‌های قلبی- شهودی تعمیق می‌گردد و نهایت این مسیر، ایجاد باور در انسان و یا تحکیم باورهای دینی اوست.

نورحسن فتیده، ط؛ حسنی بافرانی، ط؛ دیاری، م.ت. (1400). تحلیل تفسیری آیات معرفت‌شناسی حسی و جایگاه و اعتبار آن در سیر آفاقی، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 8 (15)، 77-65. Doi: 10.22091/PTT.2022.7189.1999

تازه های تحقیق

به‌تصریح قرآن کریم، خداوند با تعبیه ابزار ادراکی مناسب در ساختار آفرینش انسان، مسیر کسب معرفت را برای وی هموار کرده است. بنا بر آیات و تفاسیر، چشم و گوش به‌عنوان مهم‌ترین ابزار شناخت حسی و قلب، ابزار کسب معرفت عقلی و شهودی است؛ بنابراین انسان می‌تواند از سه طریق حسی، عقلی و قلبی، به معارف دست یابد و در این میان، مسیر حواس نخستین راه کسب شناخت است. بررسی آیات، آشکار می‌سازد که قرآن بر به‌کارگیری حواس به‌صورت هدفمند و با جهت‌گیری درست بسیار تأکید دارد؛ به‌گونه‌ای که در بسیاری از آیات سیر آفاقی، خداوند با به‌کارگیری روش تحدی و یا قالب استفهام انکاری، مخاطبان را با به‌کارگیری دقیق و هدفمند ابزار حسی برمی‌انگیزاند. بر اساس این آیات، بی‌توجهی به هدفمندی آفرینش حواس و به کار نگرفتن آن در مسیر مبدأشناسی و فرجام شناسی، سبب سلب کارکرد معرفتی این ابزار خواهد شد.

 بسیاری از مفسران در تفسیر آیات آفاقی، نخستین گام را در مواجهه با پدیده‌های طبیعت، به‌کارگیری دقیق و حداکثری حواس دانسته‌اند. نقش مهم حواس به‌عنوان درگاه ورود داده‌های حسی به قلب برای اندیشه‌ورزی و دریافت معارف بر مفسران پوشیده نمانده است. نکته مهم این‌که دانشمندان مفسر، افزون بر تأیید اهمیت معرفت حسی و تأکید بر اعتبار آن به‌عنوان مرتبه نخست در مسیر شناخت حقایق، بر این باورند که لزوم شناخت حسی و اعتبار آن در سیر آفاقی، هیچ‌گاه به معنای کفایت آن در این سیر نیست. بلکه دیدن و شنیدنی معتبر است که به دنبال آن تأمل باشد؛ یعنی مسافر این مسیر، لازم است با توجه به محدودیت‌های حواس نظیر کسب شناخت ظاهری و افقی بودن معرفت حسی، در این مرحله توقف ننماید، بلکه با اندیشه‌ورزی و تعمق بر روی داده‌های حواس و تحلیل جزئیات آن‌ها، نیازمندی و وابستگی تام موجودات به خالق خویش را دریابد و در جهت ایجاد و یا تثبیت و تعمیق باورهای خود درزمینه خداشناسی و فرجام شناسی گام بردارد، در غیر این صورت راه به مقصد نخواهد برد.

 بسیاری از آیات، با به‌کارگیری ساختار انحصار و تأکید در پایان آیات آفاقی، شناخت آیه‌ای از پدیده‌های طبیعت و درک رابطه طولی آن‌ها با خداوند را مختص ژرف اندیشان عنوان می‌کنند؛ دانشمندانی که به تعبیر مفسران، خوب دیدن، خوب شنیدن و اندیشه‌ورزی ملکه آنان شده است؛ بنابراین هرچند معرفت حسی از نظرگاه قرآن و مفسران مورد تأیید و تأکید است، اکتفا به این نوع شناخت، بدون تکمیل آن با تعقل، در مسیر مبدأشناسی و معادشناسی راه گشا نیست و ابتر خواهد بود.

نمونه‌های اکتفا به شناخت حسی را امروزه می‌توان در اندیشه‌ورانی مشاهده کرد که علی‌رغم پیشرفت‌های چشم‌گیر در علوم مختلف و درک ظرافت‌های موجودات، به دلیل نگاه افقی و ظاهری‌شان به پدیده‌ها، کم‌تر درباره رابطه آن‌ها با خداوند می‌اندیشند و از مسیری که بسیاری از دانشمندان را به خداباوری رسانده، آنان به بی‌خدا انگاری مبتلا شده‌اند. فیزیک‌دانانی نظیر هاوکینگ و داوکینز نمونه این افرادند.

نهایت این‌که ادراک حسی نخستین قدم در سیر آفاقی است. در قدم بعد، فرد با تعقل، یافته‌های حواس را تکمیل نموده، در آخرین گام با شناخت شهودی به سیر خود، عمق می‌بخشد و چون در معرفت شهودی، سخن از مشاهده عینی است، چنین شناختی، در انسان باور و یقین ایجاد خواهد کرد یا باورهای وی را عمیق‌تر خواهد ساخت؛ باوری که می‌تواند رفتارهای فرد را متحول ساخته، سلامت روانی را برای او به ارمغان آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Sensory Epistemological Qur’anic Verses; Interpretive Analysis of the Stature and Validity in the External Journey

نویسندگان [English]

  • Tahereh Noorhasan Fatideh 1
  • Talat Hasani Bafarani 2
  • Mohammad Taqi Diari 3
1 Ph.D. Candidate, Department of Islamic Teachings, University of Qum, Qum, I
2 Assistant professor and member of the Faculty of Theology, Qom University
3 Qom Uni Professor, Department of Qur’anic Studies, University of Qum Qum, Iranvercity
چکیده [English]

Received: 2021/7/7  |   Correction: 2022/2/21   |   Accepted: 2022/2/21
Simply put, the meaning of sayr al-āfāq (the external journey) is to think about God’s creations in order to achieve and strengthen one’s religious beliefs. The Qur’an emphasizes it as one of the main ways to know the truths of the universe, its mabdaʾ (the Origin), its maʿād (the Return), and so on. Furthermore, the external journey is possible, according to the affirmations made by the Qur’anic verses, in three ways, namely ḥiss (sense), ʿaql (intellect), and shuhūd (intuition). The present research examines sensory cognition and its validity in the external journey, as one of the mentioned epistemological ways, through an analytical method, citing the Qur’anic verses and the exegetes’ viewpoints. The results show that it is vitally important in this type of knowledge to use the sensory cognition purposefully and with the right orientation. Qur’anic exegetes have also considered the precise and maximum use of the sensory cognition as the first step towards dealing with natural phenomena, paying attention to its important role as a gateway to enter data into the human heart for thinking and receiving knowledge. However, due to the limitations of the senses, such as being restricted with outward and horizontal cognition, and despite its general necessity and validity in the external journey, the human sensory knowledge is not sufficient at all. It is indeed the first epistemological step, which albeit should be completed with intellectual cognition and deepened with intuitive achievements, the goal of which is to create or strengthen religious belief.

Noorhasan Fatideh, T; Hasani Bafarani, T; Diari, M.T. (2022) Sensory Epistemological Qur’anic Verses; Interpretive Analysis of the Stature and Validity in the External Journey. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 65-77. Doi: 10.22091/PTT.2022.7189.1999.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The external journey
  • sensory knowledge
  • Qur’an
  • Qur’anic exegesis

مراجع

  1. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

    1. آلوسى، محمود (1415 ق)، روح المعانی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421 ق)، المحکم و المحیط الاعظم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    3. ابن عاشور، محمد طاهر(1420 ق)، التحریر و التنویر، لبنان: مؤسسه التاریخ العربی‏.
    4. ابن فارس، احمد(1429 ق)، معجم مقاییس اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    5. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر.
    6. جعفری، محمدتقی (1393 ش)، معرفت‌شناسی، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
    7. جمعی از دانشمندان( 1395 ش)، هم‌اندیشی معرفت‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
    8. جوادی آملی، عبدالله(1388ش)، تسنیم، ج 16، چاپ دوم، قم: اسراء.
    9. جوادی آملی، عبدالله(1387 ش)، معرفت‌شناسی در قرآن، چاپ ششم، قم: اسراء.
    10. چیشلم، رودریک (1420 ق)، نظریه شناخت، ترجمه مهدی دهباشی، تهران: حکمت.
    11. حسین زاده، محمد (1386 ش)، منابع معرفت، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
    12. راغب اصفهانی، حسین (1374 ش)، المفردات فی غریب القرآن، تهران: مرتضوی.
    13. الزحیلی، وهبه (1411 ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج‏، چاپ دوم، دمشق: دارالفکر.
    14. سبزواری، ملاهادی (1369 ش)، شرح المنظومه، تعلیق و شرح حسن حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب.
    15. شیرازی، صدرالمتألهین (1404 ق)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، قم: مکتبه‌المصطفوی.
    16. صادقی تهرانی، محمد (1406 ق(، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏، چاپ دوم، قم: فرهنگ اسلامی.
    17. طباطبایی، محمدحسین(1390 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات‏.
    18. طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع البیان لعلوم القرآن، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.
    19. طوسی، خواجه نصیر(1361 ش)، اساس الاقتباس، چاپ ششم، تهران: دانشگاه تهران.
    20. العجم، رفیق( 1999 م )، موسوعه مصطلحات التصوف الاسلامی، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
    21. غزالی، محمد(1421 ق)، احیاء علوم الدین، قاهره: دارالتقوی.
    22. فراهیدی، خلیل بن احمد(1410 ق)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
    23. فضل‌الله، محمدحسین (1419 ق)، من وحى القرآن‏، بیروت: دارالملاک.
    24. فعالی، محمدتقی(1377 ش)، درآمدی بر معرفت‌شناسی دینی و معاصر، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.
    25. سید قطب (1425 ق)، فى ظلال القرآن، چاپ سی و پنجم، بیروت: دارالشروق.
    26. کاشانی، عبدالرزاق(1379 ش)، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، بی‌جا، میراث مکتوب.
    27. مدرسی، محمدتقى(1419 ق)، من هدى القرآن‏، تهران: دار محبی الحسین .
    28. مراغی، احمد مصطفی( بی‌تا)، تفسیر المراغى‏، بیروت: دارالفکر.
    29. مصباح یزدی، محمدتقی(1382 ش)، آموزش فلسفه، چاپ سوم، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
    30. مصطفوی، حسن(1360 ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    31. مطهری، مرتضی (1361 ش)، شناخت، تهران: شریعت.
    32. مغنیه، محمدجواد (1424 ق)، التفسیر الکاشف‏، قم: دارالکتاب الاسلامی.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار