سنجه‌های درستی‌آزمایی احتمالات تفسیری در روش تفسیر قرآن با قرآن بر اساس اصول‌تحلیل گفتمان

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دانشگاه فردوسی مشهد و عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان مشهد

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

تاریخ دریافت: 17/05/1400   |   تاریخ اصلاح: 04/11/1400   |   تاریخ پذیرش: 04/11/1400
بررسی تفاسیر با روش قرآن با قرآن، نشان می‌دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر، متفاوت عمل کرده‌اند و هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه‌ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت‌های تفسیری متفاوتی شده‌اند. این پژوهش، با روش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول و قواعد تفسیر قرآن، تلفیق و تطبیق نموده و برخی از ملاک‌های صحت‌وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه کرده است. با تجمیع آیات، روشن می‌شود سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنای ترجیحی واژه هم‌خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه‌های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن، با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن به دست می‌آید. مهم‌ترین سنجه‌ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: سیاق کلامی، توجه به معنای پایه، عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم‌خانواده‌های معنایی، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.

جمالی راد، ف؛ پیروزفر، س. (1401). سنجه‌های درستی‌آزمایی احتمالات تفسیری در روش تفسیر قرآن با قرآن بر اساس اصول‌تحلیل گفتمان، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 8 (15)، 338-311. Doi: 22091/PTT.2022.4957.1666

تازه های تحقیق

نتیجه

نتایجی که از نوشتار حاضر به دست می‌آید عبارتند از:

  1. کشف سنجه‌های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، به روش تفسیر قرآن با قرآن، عینیت و مقبولیت می‌بخشد و این مهم با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن به دست می‌آید؛ در این میان نقش بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن بی‌بدیل است.
  2. یکی از مهم‌ترین اصولی که شیوه تفسیر قرآن با قرآن بر آن مبتنی است، تجمیع آیات همسو و پیوند معنایی آن‌هاست-خواه آیات به یک دیگر پیوسته باشند و خواه در سراسر قرآن پراکنده باشند. گردآوری همه آیاتی که به شکلی درباره واژه خاص سخن گفته‌اند، عرضه و سنجش آن‌ها با یک دیگر به‌منظور آشکار نمودن دیدگاه قرآن و روشن شدن معارف پنهان برخی از آیات توسط برخی دیگر، همان روش تفسیر قرآن با قرآن است. نگرش سیستمی به متن قرآن با تجمیع آیات همسو و پیوند معنایی آن‌ها، از مباحث مهم در این نوع تفسیر است.
  3. در هنگام تعارض آیات مفسِّر در معنای واژگان، ترجیح آیه یا آیات مفسِّر به‌وسیله معنای مأخوذ از عرف و نظام واژگانی قرآن است که مبتنی بر کاربرد اهل زبان و عرب مخاطب زمان نزول، حاصل می‌شود.
  4. در بین احتمالات تفسیری مختلف و متضاد از یک آیه که استقلال سیاقی آن اثبات شده است، سنجه اعتبار آن، با تأیید روایات متواتر و قطعی صورت می‌پذیرد.
  5. با بهره‌گیری از اصول تحلیل گفتمان از سنجه­های اعتبارسنجی احتمالات مختلف تفسیری عبارتند از:

 1-5- توجه به عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی که درنتیجه آن، به دایره واژگانی قرآن و شبکه معنایی آن توجه شده و به نگاهی درست و دیدگاهی جامع درباره واژگان قرآنی منتهی می‌شود و غفلت از آن، انحراف از تفسیر و برداشت نادرست از قرآن را موجب می‌گردد.

2-5-دقت در هم‌خانواده‌های معنایی و ترجیح معنای اثبات شده با قراین، نسبت به معنای سیاقی مشابه، با تجمیع آیات روشن می‌شود که سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنای ترجیحی واژه هم‌خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی.

3-5-توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله و آگاهی از قراین تاریخی در ذیل آیات که بر معنا تأثیرگذارند، مانند روایات سبب نزول و ... .

 

 

 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Method of Interpreting Qur’an with the Qur’an; Criteria for Verifying Interpretive Probabilities Based on the Principles of Discourse Analysis

نویسندگان [English]

  • Fahimeh Jamali rad 1
  • Soheila Pirouzfar 2
1  Ph.D. Graduated, Department of Qur’anic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Associate Professor, Department of Qur’anic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/8/8  |   Correction: 2022/1/24   |   Accepted: 2022/1/24
In short, an examination of the exegeses made by the method of interpreting the Qur’an with the Qur’an shows that their exegetes have acted differently in selecting the interpreter verses. When there is a conflict between interpretive possibilities, it is observed hence that they sometimes suffer from different interpretive slips or perceptions due to the lack of verification criteria. This research article, which has been done by descriptive-analytical method, while trying to adapt and integrate discourse analysis with the principles and rules of Qur’anic interpretation, has identified some criteria for the verification of the method of interpreting Qur’an with the Qur’an, and has recommended criteria for its evaluation as well. It becomes clear by combining the Qur’anic verses that sometimes, due to historical evidence, the criterion for the validity of the interpreter verses and determining the preferred meaning of the word in question is the semantic resemblance within the text, not just the similarity of the literal context. The criteria for verifying interpretive probabilities are therefore obtained by combining the principles of textual semantics and the rules of understanding the Qur’an according to the lexical context and the systematic attitude of the exegete to the Qur’anic text. In this particular case, the most important criteria based on the principles of the textual discourse analysis seem to be considering theological context, attention to the basic meanings, the custom and semantic system of Qur’anic words, regarding all semantic resemblances, heeding to historical semantics of common terms at the time of Qur’anic revelation and its application in the sentences context as well.

Jamali Rad, F; Pirouzfar, S. (2022) The Method of Interpreting Qur’an with the Qur’an; Criteria for Verifying Interpretive Probabilities Based on the Principles of Discourse Analysis. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 311-338. Doi: 10.22091/PTT.2022.4957.1666.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interpreting Qur’an with the Qur’an
  • vocabulary semantics
  • lexical context
  • verification
  • interpretive probabilities
قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود (1415 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420 ق البحرالمحیط، بیروت: دارالفکر.
ابوالفتوح رازی، حسین ین علی (1365 ق)، روض الجنان و روح الجنان، مشهد: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی، به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح.
احمد مختار، عمر (1385 ش)، معناشناسی، مترجم: سید حسین سیدی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
ایازی، محمدعلی (1411 ق)، مبانی و روش‌های تفسیری، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
ایزوتسو، توشیهیکو (1361 ش)، خدا و انسان در قرآن؛ معنا‌شناسی جهان‌بینی قرآنی، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بابایی، علی‌اکبر (1388 ش)، روش‌شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (بی­تا)، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، بیروت: دارالکتب العلمیه.
 پالمر، فرانک (1374 ش)، نگاهی تازه به معناشناسی، مترجم: کورش صفوی، تهران: کتاب ماد.
 پیروزفر، سهیلا و فهیمه جمالی راد (1392 ش)، «سازگاری تفسیر آیات با دو رویکرد مجموعی و تفکیکی»؛ پژوهش‌نامه تفسیر و زبان قرآن، سال اول، شماره دوم.
پیروزفر، سهیلا (1390 ش)، نقش اسباب نزول در تفسیر قرآن، مشهد: انتشارات به نشر.
ترمذی، محمد بن عیسی (1996 م)، سنن ترمذی (الجامع الکبیر)، تحقیق بشارعوّاد معروف، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
جعفری مراغی، یعقوب (1376 ش)، تفسیر کوثر، قم: نشر هجرت.
جوادی آملی، عبدالله (1378 ش)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (بی­تا)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه.
 حسن، عباس (1996 م)، النحو الوافی، مصر: دارالمعارف.
خامه گر، محمد (1382 ش)، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران: امیرکبیر.
خطیب، عبدالکریم (بی‌تا)، التفسیرالقرآنی للقرآن، بی‌جا، بی‌نا.
زمخشری، محمود (1407 ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
سعیدی روشن، محمدباقر (1383 ش)، تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
 قطب شاذلی، محمد (1402 ق)، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشروق.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (1387 ش)، الاتقان فی علوم القرآن، القاهره: دارالتراث.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (1306 ق)، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، القاهره: المطبعه المیمنه.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان (بی­تا)، لباب النقول فی اسباب النزول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
شنقیطی، محمدامین (بی‌تا)، اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، جدّه: دارالعلم الفوائد.
صادقی تهرانی، محمد (1365 ش)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: فرهنگ اسلامی.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1381 ق)، جمال انسانیت، تهران: بنیاد قرآن.
 صدر، محمدباقر (1978 م)، دروس فی علم الاصول، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: منشورات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1353 ش)، قرآن در اسلام، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
 طبرسی، فضل بن حسن (1372 ق)، مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طوسی، محمد بن حسن (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر (1379 ش)، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی.
فرکلاف، نورمن (1379 ش)، تحلیل انتقادی گفتمان، مترجم: فاطمه شایسته پیران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قاسمی، محمد (بی‌تا)، محاسن التأویل، بیروت: دارالفکر.
قرطبی، محمد (1387 ش)، الجامع لأحکام القرآن، القاهره: دارالکتب العربی.
کاشانى، ملا فتح‌الله (1423 ق)، زبدة التفاسیر، قم: بنیاد معارف اسلامى.
مجلسی، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوارالجامعه لدرر الاخبار، چاپ دوم، بیروت: احیاء التراث العربی.
مسلم بن حجاج القشیری نیشابوری (بی‌تا)، صحیح مسلم، بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.
مصطفوی، حسن (1430 ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
معرفت، محمدهادی (1418 ق)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه، منشورات ذوی القربی.
معرفت، محمدهادی (1373 ش)، تناسب آیات، ترجمه عزت‌الله مولائی نیا همدانی، قم: بنیاد معارف اسلامی.
 مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، التفسیر، بیروت: دار احیاء التراث.
 میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد 1371 ق )، کشف‌الاسرار و عده الابرار، تهران: امیرکبیر.
نجارزادگان، فتح‌الله (1383 ش)، تفسیر تطبیقی مبانی تفسیر قرآن و معارفی از آیات در دیدگاه فریقین، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
واعظی، احمد (1390 ش)، نظریه تفسیر متن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
CAPTCHA Image