بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت‌(ع)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان، اصفهان، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، دانشکده الهیات و معارف اهل‌بیت (ع)، گروه علوم قرآن و حدیث

چکیده

تاریخ دریافت: 23/07/1400   |   تاریخ اصلاح: 29/10/1400   |   تاریخ پذیرش: 29/10/1400
وجود برخی ویژگی‌های مشترک تفسیری فریقین در التبیان، نشان از انگیزه نویسنده در نگارش یک تفسیر تقریبی دارد. این امر در روش نقل روایات تفسیری، به‌ویژه روایات اهل‌بیت (ع) اثرگذار بوده است. در سده‌های بعد، روش تفسیری التبیان در برخی تفاسیر شیعه به‌ویژه مجمع‌البیان، استفاده شده است. از سویی، برخی پژوهش گران اهل سنت، روش اعتدال‌گرای طبرسی در مجمع‌البیان را ستوده و درنتیجه، این تفسیر تقریبی شناخته می‌شود؛ اما با توجه به قدمت التبیان و استفاده طبرسی از روش تفسیری طوسی، این رویکرد را ابتدا باید در التبیان جست‌وجو کرد. این پژوهش با روش تحلیل متن (روایات) و تطبیق روایات، به بررسی ویژگی‌های تقریبی روایی در این دو تفسیر پرداخته است. توجه به منابع غیر شیعی، نقل بسیاری از روایات پیامبر و حضرت علی (ع) از منابع اهل سنت، خودداری از نقل روایات فضایل اهل‌بیت (ع) و مذمت خلفا و عدم نقل معارف شیعی به‌صورت صریح، از ویژگی‌های تقریبی این دو تفسیر است. استفاده از منابع بیش‌تر، نام بردن مصادر فریقین به‌ویژه شیعه، فراوانی روایات شیعی ذیل آیات به‌ویژه روایات فضایل، ازجمله تفاوت‌های مجمع‌البیان با التبیان است.

موسوی دره‌بیدی، س.ح؛ احمدنژاد، الف. (1401). بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت‌(ع)، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 8 (15)، 367-339. Doi: 22091/PTT.2021.4615.1598

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Proximiting Approach of al-Tibyān and Majmaʿ al-Bayān in Quoting the Narrations of Prophetic Household (PBUT)

نویسندگان [English]

  • Sayyid Husayn Musawi Darreh-Bidi 1
  • Omid Ahmadnijad 2
1 Ph.D. Graduated, Department of Qur’anic Studies, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2  Assistant Professor, Department of Qur’anic Studies, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Received: 2021/10/15  |   Correction: 2022/1/19   |   Accepted: 2022/1/19
The existence of some common interpretive features between Shi’ites and Sunnis in al-Tibyān fī Tafsīr al-Qurʾān indicates the author’s motivation to write a proximiting exegesis of the Qur’an. This fact has been quite effective in the manner of Muḥammad b. Ḥasan Ṭūsī (385-460/995-1067) to convey interpretive narrations, especially those belong to ahl al-bayt (Prophetic household). In the following centuries, this manner of interpreting was applied in some other Shi’ite exegeses, especially Majmaʿ al-Bayān fī Tafsīr al-Qurʾān of Faḍl b. Ḥasan Ṭabrisī (454-532/1073-1154). Some Sunni scholars have praised Ṭabrisī’s moderative manner and thus his interpretation can be considered a successful example of proximiting exegesis of the Qur’an. However, considering the precedence of al-Tibyān over Majmaʿ al-Bayān, as well as Ṭabrisī’s use of the same mode of interpretive moderation, the suggested manner should first be sought in al-Tibyān. The present article has investigated the proximiting characteristics of interpretive narrations in these two exegeses by using the method of textual analysis and comparison of narrations. Attention to non-Shi’ite sources, quoting many narrations of the Prophet Muhammad and ʿAlī b. Abī-Ṭālib (PBUT) from Sunni sources, refraining from quoting the narrations of the virtues of ahl al-bayt (PBUT) and condemning the first triple Caliphs, and not explicitly quoting Shi’ite teachings, are among the proximiting features of these two Qur’anic exegeses. Nonetheless, the use of more sources, naming Shi’ite and Sunni sources with the priority of the former ones, as well as the abundance of Shi’ite narrations under the Qur’anic verses in particular regarding the narrations of the virtues of ahl al-bayt, are among the differences between Majmaʿ al-Bayān and al-Tibyān.

Musawi Darreh-Bidi, M.S; Ahmadnijad, O. (2022) A Study of the Proximiting Approach of al-Tibyān and Majmaʿ al-Bayān in Quoting the Narrations of Prophetic Household (PBUT). Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 8 (15) 336-366. Doi: 10.22091/PTT.2021.4615.1598.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muḥammad b. Ḥasan Ṭūsī
  • al-Tibyān fī Tafsīr al-Qurʾān
  • Faḍl b. Ḥasan Ṭabrisī
  • Majmaʿ al-Bayān fī Tafsīr al-Qurʾān
  • proximiting exegesis of the Qur’an

نتیجه­

نتایجی که از نوشتار حاضر به دست می‌آید عبارتند از:

  1. ویژگی­هایی در دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان مشاهده می‌شود که بیان‌کننده رویکرد تقریبی این دو تفسیر است.
  2. در مقایسه فضای نگارش این دو تفسیر، فضای نگارش مجمع‌البیان به‌ویژه با مهاجرت طبرسی به مشهد و منطقه بیهق، مناسب­تر بوده، درنتیجه نقل روایات و بسط نظریات اعتقادی شیعه در آن بیش‌تر مشاهده می‌شود.
  3. نقل قرائات، تأکید بر عدم تحریف قرآن، توجه به اقوال مفسران عامه و نقل آراء فقهی مذاهب و روش نقل روایات در التبیان از شاخص‌های تقریبی آن است.
  4. روایات نقل شده از اهل‌بیت (ع)، استفاده از منابع تفسیری اهل سنت، خودداری از نقل روایات باطنی شیعه، اشاره به معارف شیعه و عدم تصریح به آن‌ها و رعایت رتبه اهل‌بیت (ع) در ردیف صحابه و تابعان، از ویژگی‌های التبیان به شمار می‌آید که در برخی موارد در مجمع‌البیان نیز رعایت شده است.
  5. با در نظر گرفتن روش تفسیری التبیان به‌ویژه در نقل روایات، می‌توان شیخ­ طوسی را مبدع و بنیان­گذار سبک تفسیر تقریبی دانست. این روش در تفاسیر بعدی شیعه به‌ویژه مجمع‌البیان ادامه یافته ­است.
قرآن کریم.
ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن الاثیر، عزالدین ابوالحسن على بن ابى الکرم (1385 ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌بابویه، محمد بن على (1414 ق)، اعتقادات الإمامیة (للصدوق)، قم: کنگره شیخ مفید.
ابن‌بابویه، محمد بن على (1362 ش)، الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامى.‏
ابن‌بابویه، محمد بن على (1378 ق)، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، تهران: جهان.
ابن‌بابویه، محمد بن على (1361 ش)، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ابن‌بابویه، محمد بن على (1413 ق)، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى.‏
ابن­الجوزى، ابوالفرج عبدالرحمان بن على بن محمد (1412 ق)، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن حبان، محمد بن حبان بن احمد (1393 ق)، الثقات، چاپ اول، حیدرآباد دکن: دائرة‌المعارف العثمانیة.
ابن سعد، محمد بن سعد (1410 ق)، الطبقات الکبرى، بیروت: دارالکتب العلمیة.
بحرانى، هاشم بن سلیمان (1415 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة البعثة.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)، المحاسن، قم: دارالکتب الإسلامیة.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید، ابن فندق (بی­تا)، تاریخ بیهق، تهران: اسلامیه.
جعفریان، رسول (1388 ش)، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: نشر علم.
جصاص، احمد بن على (1405 ق)، احکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جهرمی، روح‌الله (1397 ش)، «مبانی تفسیر تقریبی»، مطالعات مقارنه‌ای مذاهب اسلامی،2، ص 25-48.
حسن بن على (ع)، امام یازدهم (1409 ق)، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن بن علی العسکری (ع)، قم: مدرسة الإمام المهدی (ع).
خطیب البغدادی، ابوبکر احمد بن علی (بی­تا)، الکفایة فی علم الروایة، المدینة المنورة: المکتبة العلمیة.
دوانی، علی و هم کاران (1349 ش)، هزاره شیخ طوسی، تهران: دارالتبلیغ.
ذهبی، محمد السیدحسین (بی­تا)، التفسیر و المفسرون، قاهره: مکتبةوهبة.
سجادی، سید صادق، «مقاله‌ آل‌بویه»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 639 ـ 646.
سبکى، عبدالوهاب بن على (بی­تا)، طبقات الشافعیة الکبرى، قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.
سیوطى، عبدالرحمان بن ابى‏بکر (بی­تا)، طبقات المفسرین، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
شاکر، محمدکاظم و هم کار (1396 ش)، «جریان شناسی و آسیب‌شناسی تفسیر تطبیقی در سده‌های 4 تا 6 هجری»، پژوهش‌نامه معارف قرآنی، شماره 30، ص 7-26.
صفار، محمد بن حسن (1404 ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلی‌الله علیهم، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی‏.
طبرى، محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.
طبرسى، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
طوسى، محمد بن حسن (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طوسى، محمد بن حسن (1407 ق)، تهذیب الأحکام، تحقیق خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
عسقلانی، ابوالفضل احمد بن علی بن محمد بن احمد بن حجر (1415 ق)، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت: دارالکتب العلمیة.
عقیقى بخشایشى، عبدالرحیم (1387 ش)، طبقات مفسران شیعه، قم: نشر نوید اسلام.
علم‏الهدى، على بن الحسین (1431 ق)، تفسیر الشریف المرتضى (نفائس التأویل)، بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات.
عیاشى، محمد بن مسعود (1380 ق)، التفسیر، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فقیهی، علی‌اصغر (1378 ش)، تاریخ آل‌بویه، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
فیروزمندی بندپی، جعفر و زهره نریمانی (1388 ش)، سیر تطور حدیث شیعه در مدرسه ری، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه.
قمى، على بن ابراهیم (1404 ق)، تفسیر القمی، قم: دارالکتاب.
کلینى، محمد بن یعقوب (1407 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کریمان، محسن (1361 ش)، طبرسی و مجمع‌البیان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کریمی نیا، مرتضی (1385 ش)، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 74.
مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى (1403 ق)، بحارالانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نجارزادگان، فتح‌الله (1390 ش)، بررسی تطبیقی مبانی تفسیر فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نجاشی، احمد بن على (1365 ش)، رجال النجاشی، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
وزیر مغربی، حسین بن علی (1421 ق)، المصابیح فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: عبدالکریم بن صالح بن عبدالله الزهرانی، بی‌جا، جامعه ام‌القری.
CAPTCHA Image