سنجش آراء تفسیری فریقین در تبیین متعلّق «حقّ» و مرادیابی از «شهید» در آیه 53 فصلت

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران پردیس فارابی ali.rad@ut.ac.ir

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران پردیس فارابی sm.mmoqaddam@ut.ac.ir

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران پردیس فارابی majid.zarei@ut.ac.ir

4 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء k.ghasemi@alzahra.ac.ir

چکیده

مفسران فریقین در تبیین مفهوم آیه 53 فصلت، مشهور به آیه آفاق‌وانفس، نظریات هم سویی ابراز نکرده­اند؛ لذا مراد از آیات آفاقی، آیات انفسی، متعلّق حقّ و معنای شهید در این آیه، به‌روشنی مشخص نیست. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این کریمه، پژوهش حاضر مدعی است که راز برون­رفت از این تشتت آرا، تبیین دقیق متعلّق «حقّ» و وجه تناسب صدر با ذیل آیه شریفه است. ازاین‌رو در این مقاله، با استفاده از روش تحلیلی- انتقادی و پس از عرضه یک طبقه­بندی اجتهادی از گونه­های مختلف این ارتباط در میان آثار مفسران، رویکرد جدیدی به‌عنوان رویکرد معیار، پیشنهاد شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که انتساب قرآن و آورنده آن به «ربّ العالمین»، امر حقّی است که از دو طریق مستقل و البته غیر هم‌رتبه، یکی ارائه آیات آفاقی و انفسی و دیگری شهادت مُکفی الهی بر این موضوع، توسط مشرکان حجاز قابل‌ردیابی بوده است. در این رویکرد، ارائه آیات آفاقی و انفسی از معنای مصطلح و رایج برآمده از جریان صوفی­- عرفانی بیگانه خواهد بود.

تازه های تحقیق

نتیجه‌

در میان مفسران فریقین، اختلاف زیادی درباره تفسیر آیه 53 سوره فصلت مشهور به آیه آفاق‌وانفس به چشم می‌خورد. اغلب مفسران با تمرکز بر صدر آیه، درصدد تعیین مصادیق آیات آفاقی و انفسی برآمده و در مورد ذیل آیه و ارتباط آن با صدر، کم‌تر بحث کرده‌اند. همچنین در تعیین متعلق حق، آراء هم سویی ابراز نشده است. پژوهش حاضر، با تمرکز بر ذیل آیه محل بحث یعنی عبارت *اولم یکف بربک أنه علی کل شیء شهید*، در کنار مرجع یابی ضمیر در عبارت «أنّه الحقّ»، سعی داشته تا ضمن تبیین این عبارات، معبری را به‌سوی فهم جامع کل آیه شریفه بازنماید. نتایج تحقیق حاکی از آن است که به جرأت می‌توان اظهار داشت که این آیه شریفه، برهان­مندترین و قاعده‌مندترین آیه قرآن درزمینه استدلال بر اثبات حقانیت انتساب قرآن کریم به حضرت «ربّ العالمین» است که از دو طریق مستقل و البته غیر هم‌رتبه: یکی ارائه آیات آفاقی و انفسی و دیگری شهادت مُکفی الهی، این کار به انجام رسیده است. بر طبق رویکرد معیار، مراد از شهادت الهی، شهادت فعلی و عملی خدای سبحان است که با اعطای کتاب خویش به رسول خود در مرحله ثبوت و تداوم آن در مرحله بقا، همواره و بدون هیچ قید زمانی، بر حقانیت قرآن کریم گواهی داده است. همچنین در پرتو این خوانش تفسیری، روشن شد که مرادیابی از این آیه شریفه در فضای صوفی-­عرفانی، نادرست است و باید در بستر تاریخی خود بررسی شود که از حوصله این مقاله خارج است؛ اما به طریق اجمال می­توان گفت که مراد از آیات آفاقی و انفسی، مجموعه آیات تکوینی و تدوینی است که مطابق با آن، مسلمانان بر مشرکان مکه و مناطق حوالی آن در آینده نزدیک پیروز شده، با محقق شدن وعده نصرت و ظهور اعجاز غیبی قرآن، راهی برای مشرکان به‌سوی باورمندی به حقانیت قرآن کریم گشوده خواهد شد. در میان این دو طریق، شهادت الهی نظر به غیر متضمن ­بودن و بی‌واسطه بودن، از رتبه بالاتری نسبت به ارائه آیات آفاقی و انفسی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Evaluation of Exegetic Opinions of the Shiites and Sunnis in Explaining the Object of “Ḥaq” and Discovering the Meaning of “Shahīd” in Verse 53 of al-Fussilat

نویسندگان [English]

  • Ali Rad 1
  • Seyyed Mohammad Musavi moqaddam 2
  • Majid Zarei 3
  • kothar Qasemi 4
1 Associate Prof., Department of Quran and Hadith Sciences, University of Tehran, Farabi Campus | ali.rad@ut.ac.ir
2 Associate Prof., Department of Quran and Hadith Sciences, University of Tehran, Farabi Campus. Corresponding author | sm.mmoqaddam@ut.ac.ir
3 Ph.D. candidate, Quran and Hadith Sciences, University of Tehran, Farabi Campus | majid.zarei@ut.ac.ir
4 Ph.D. candidate, Quran and Hadith Sciences, al-Zahra University | k.ghasemi@alzahra.ac.ir
چکیده [English]

Sunni and Shia exegetes are not aligned in their views regarding the meaning of verse 53 of the al-Fussilat Chapter, commonly known as the verse of Āfāq and Anfus (lit. horizons and souls, referring to the external world and the internal one of one’s soul). Therefore, the meanings of external signs, internal signs, the object of the words ḥaq (truth, reality) and shahīd (witness and, in other usages, martyr) in this verse are not clear. Considering the importance of divine intent regarding this verse, the present article claims that the way of these scattered views is to precisely explain the object of the word “ḥaq” and the consistency of the beginning of the verse with what follows. Thus, in this article, utilizing a critical-analytical method, and after presenting a jurisprudential classification of the different types of this relationship in the works of the exegetes, a new approach known as the criteria approach has been suggested. The results of the study show that the attribution of the Quran and its bringer to the “Lord of the Worlds” is a truth that can be traced through the polytheists of Hijaz through two independent albeit unequally ranked ways; one is through the presentation of external and internal signs and the other sufficient divine testimony on this subject. In this approach, the presentation of external and internal signs will be separate from the terminological and prevalent meaning arising from the Sufi-mystic movement.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Verse 53 of al-Fussilat
  • the object of the word ḥaq
  • Āfāq and Anfus
  • Sunni and Shiite exegetes

Holy Quran

Abu Hayyan, M. (1420 AH). Al-Bahr al-muhit. Research by M. J. Sidqi. Beirut: Dar al-Fikr.

Abu Saeed, M. (n.d.). Irshad al-ʿaql al-salim. Research by M. H, Shams al-Din. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Abul Futuh Razi, H. (1408 AH). Rowd al-jinan war uh al-jinan. Research by M. J. Yaheqi & M. M. Nasih. Mashhad: Bunyad-i Pazhouhesh-ha-yi Islami-yi Astan Quds Razavi.

Alusi, M. (1415 AH). Ruh al-Maʿani. Research by A. Abdul Bari Atiyyah. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Ameli, A. (1413 AH). Al-Wajiz. Research by M. Mahmoudi. Qom: Dar al-Quran al-Karim.

Bahrani, H. (1416 AH). Al-Burhan fi tafsir al-Quran. Research by Bethat-i Islami academic department. Tehran: Bethat Institute.

Balkhi, M. (1423 AH). Tafsir Maqatil b. Sulayman. Research by A. M. Shahatah. Beirut: Dar Ihya al-Turath.

Fakhr Razi, M. (1420 AH). Mafatih al-ghayb. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Farra, A. Z. (1980). Maʿani al-Quran. research by A. Y. Najati, et. al. Egypt: Dar al-Misriyyah Compilation and Translation.

Fayd Kashani, M. (1415 AH). Tafsir al-Safi. Research by H. Aalami. Tehran: al-Sadr Publications.

Gunabadi, S. M. (1408 AH). Bayan al-saʿadah. Beirut: al-Aaalami Printing Institution.

Huway, S. (1424 AH). Al-Asas fi al-tafsir. Cairo: Dar al-Salam.

Ibn Arabi, M. (1410 AH). Rahmatun min al-rahman. Research by M. Mahmoud Gharab. Damascus: Nasr Printing.

Ibn Ashur, M. (n.d.). Al-Tahrir wa al-tanweer. Beirut: al-Tarikh Institute.

Ibn Atiyyah Andalusi, A. A. (1422 AH). Al-Muharrar al-Wajiz. Research by A. A. Abd al-Shafi. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Ibn Faris, A. (1404 AH). Muʿjam maqayees al-lughah. Research by A. A. Muhammad Haroun. Qom: al-Aalam al-Islami Library.

Ibn Kathir, I. (1419 AH). Tafsir al-Quran al-ʿazim. Research by M. H, Shams al-Din. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Ibn Sayyidah, A. (1421 AH). Al-Muhkam wa al-muhit al-aʿzam. Research by A. H. Hendawi. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Javadi Amoli, A. (1389 SH). Tawheed dar Quran. Compiled by H. A. Ali Ayyoubi. Qom: Isra Publication.

Javadi Amoli, A. (1393 SH). Tahrir risalat al-wilayah. Research by H. R. Ibrahimi. Qom: Isra Publication.

Karami Huwaizi, M. (1402 AH). Al-Tafsir li-kitabillah al-munir. Qom: Ilmiyyah Printing.

Kashani, F. (1336 SH). Tafsir Minhaj al-Sadiqayn. Tehran: Muhammad Hasan Ilmi Bookshop.

Makarem Shirazi, N. (1374 SH). Tafsir Namunah. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah.

Maraghi, A. (n.d.). Tafsir al-Maraghi. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Mawardi, A. (n.d.). Al-Nakt wa al-ʿuyun. Beirut: Dra al-Kutub al-Ilmiyyah.

Modarresi, M. T. (1419 AH). Man hudia al-Quran. Tehran: Dar Muhibbay al-Husayn.

Nahhas, A. (1421 AH). Iʿraab al-Quran. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Nekonam, J. (1387 SH). Tafsir-i ayae-yi afaaq va anfus dar bistar-i tarikhi. Pazouhesh Name-ye Quran va Hadith, 5, 29-46.

Neyshapouri, N. D. (1416 AH). Gharaʾib al-Quran. research by Z. Amiraat. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Qaraati, M. (1383 SH). Tafsir-i Nur. Tehran: Markazi-i Farhangi-yi Dars-ha-yi az Quran.

Qarashi, A. A. (1377 SH). Ahsan al-hadith. Tehran: Bethat Foundation.

Qasemi, J. D. (1418 AH). Mahasin al-taʾwil. Research by M. B. Uyun al-Soud. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Qommi, A. (1363 SH)9. Tafsir al-Qommi. Research by T. Mousavi Jazaeri. Qom: Dar al-Kitab.

Qurtubi, M. (1364 SH). Al-Jamiʿ al-ahkam al-Quran. Tehran: Naser Khosro.

Qushayri, A. K. (n.d.). Lataʾif al-isharat. Research by I. Baspouni. Egypt: al-Haiat al-Misriyyah al-Aammah li-l Kitab.

Sadeqi Tehrani, M. (1365 SH). Al-Furqan fi tafsir al-Quran bi-l Quran. Qom: Farhang-i Islami Publications.

Showkani, M. (1414 AH). Fath al-qadir. Damascus-Beirut: Dar Ibn Kathir. Dar al-Kalim al-Tayyib.

Shubbar, A. (1412 AH). Tafsir al-Quran al-karim. Beirut: Dar al-Balaghah Printing and Publication.

Suyuti, J. D. (1404 AH). Al-Durr al-manthour. Ayatollah Marashi Najafi Library.

Syed Qutb (1412 AH). Fi zilal al-Quran. Beirut-Cairo: Dar al-Shuruq.

Tabari, M. (1412 AH). Jamiʿ al-bayan ʿan taʾwil aay al-Quran. Beirut: Dar al-Marifah.

Tabarsi, F. (1372 SH). Majmaʿ al-bayan li ʿlum al-Quran. rsearch by M. J. Balaghi. Tehran: Naser Khosro.

Tabatabaie, M. H. (1417 AH). Al-Mizan fi tafsir al-Quran. Qom: Islamic Publication Office of Jamiat al-Modarresin of the Qom Seminary.

Tayyib, A. H. (1378 SH). Atyab al-bayan. Tehran: Islam Publications.

Thalabi Neyshabouri, A. I. (1422 AH). Al-Kashf wa al-bayan. Research by A. M. b. Ashour. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Thalabi, A. R. (1418 AH). Jawahir al-hisan. Research by M. A. Muawwid & A. A. Abd al-Mowjood. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Tusi, M. (n.d.). Al-Tibyan fi tafsir al-Quran. Research by A. Qasir Ameli. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi.

Tustari, S. (1423 AH). Tafsir al-Tustari. Research by M. B. Uyun al-Soud. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah.

Zamakhshari, M. (1407 AH). Al-Kashshaf. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.

Zuhayli, W. (1418 AH). Al-Tafsir al-Munir. Beirut-Damascus: Dar al-Fikr al-Maasir.

 

مراجع

  1. نتیجه‌

    در میان مفسران فریقین، اختلاف زیادی درباره تفسیر آیه 53 سوره فصلت مشهور به آیه آفاق‌وانفس به چشم می‌خورد. اغلب مفسران با تمرکز بر صدر آیه، درصدد تعیین مصادیق آیات آفاقی و انفسی برآمده و در مورد ذیل آیه و ارتباط آن با صدر، کم‌تر بحث کرده‌اند. همچنین در تعیین متعلق حق، آراء هم سویی ابراز نشده است. پژوهش حاضر، با تمرکز بر ذیل آیه محل بحث یعنی عبارت *اولم یکف بربک أنه علی کل شیء شهید*، در کنار مرجع یابی ضمیر در عبارت «أنّه الحقّ»، سعی داشته تا ضمن تبیین این عبارات، معبری را به‌سوی فهم جامع کل آیه شریفه بازنماید. نتایج تحقیق حاکی از آن است که به جرأت می‌توان اظهار داشت که این آیه شریفه، برهان­مندترین و قاعده‌مندترین آیه قرآن درزمینه استدلال بر اثبات حقانیت انتساب قرآن کریم به حضرت «ربّ العالمین» است که از دو طریق مستقل و البته غیر هم‌رتبه: یکی ارائه آیات آفاقی و انفسی و دیگری شهادت مُکفی الهی، این کار به انجام رسیده است. بر طبق رویکرد معیار، مراد از شهادت الهی، شهادت فعلی و عملی خدای سبحان است که با اعطای کتاب خویش به رسول خود در مرحله ثبوت و تداوم آن در مرحله بقا، همواره و بدون هیچ قید زمانی، بر حقانیت قرآن کریم گواهی داده است. همچنین در پرتو این خوانش تفسیری، روشن شد که مرادیابی از این آیه شریفه در فضای صوفی-­عرفانی، نادرست است و باید در بستر تاریخی خود بررسی شود که از حوصله این مقاله خارج است؛ اما به طریق اجمال می­توان گفت که مراد از آیات آفاقی و انفسی، مجموعه آیات تکوینی و تدوینی است که مطابق با آن، مسلمانان بر مشرکان مکه و مناطق حوالی آن در آینده نزدیک پیروز شده، با محقق شدن وعده نصرت و ظهور اعجاز غیبی قرآن، راهی برای مشرکان به‌سوی باورمندی به حقانیت قرآن کریم گشوده خواهد شد. در میان این دو طریق، شهادت الهی نظر به غیر متضمن ­بودن و بی‌واسطه بودن، از رتبه بالاتری نسبت به ارائه آیات آفاقی و انفسی برخوردار است.

    منابع

    قرآن کریم.

    1. آلوسی، محمود (1415 ق)، روح المعانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421 ق)، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    3. ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی­تا)، التحریر و التنویر، بیروت: موسسه التاریخ.
    4. ابن عربی، محمد بن علی (1410 ق)، رحمه من الرحمان، تحقیق محمود ­محمود ­غراب، دمشق: مطبعه نصر.
    5. ابن عطیه اندلسی، عبدالحق (1422 ق)، المحرر الوجیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    6. ابن فارس، احمد (1404 ق)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتبه الاعلام الاسلامی.
    7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد­حسین شمس­الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    8. ابوالسعود، محمد (بی­تا)، ارشاد العقل السلیم، تحقیق محمد­حسین شمس­الدین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    9. ابوالفتوح ­رازی، حسین بن علی (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان، تحقیق محمد­جعفر یاحقی و محمد­مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
    10. ابوحیان، محمد بن یوسف (1420 ق)، البحرالمحیط، تحقیق صدقی­محمد­جمیل، بیروت: دارالفکر.
    11. بحرانی، ‌هاشم (1416 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة البعثه، تهران: بنیاد بعثت.
    12. بلخی، مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله ­محمود ­شحاته، بیروت: دار احیاء التراث.
    13. تستری، سهل بن عبدالله (1423 ق)، تفسیر التستری، تحقیق محمد باسل­عیون­السود، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    14. ثعالبی، عبدالرحمان (1418 ق)، جواهر الحسان، تحقیق محمد­علی ­معوض و عادل­احمد­عبدالموجود، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    15. ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق (1422 ق)، الکشف و البیان، تحقیق ابومحمد­بن­عاشور، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    16. جوادی آملی، عبدالله (1389 ش)، توحید در قرآن، تنظیم حیدر­علی ­ایوبی، قم: مرکز نشر اسراء
    17. جوادی آملی، عبدالله (1393 ش)، تحریر رساله الولایه، تحقیق حمید­رضا ابراهیمی، قم: مرکز نشر اسراء.
    18. حُوّی، سعید (1424 ق)، الاساس فی التفسیر، قاهره: دارالسلام.
    19. زحیلی، وهبه (1418 ق)، التفسیر المنیر، بیروت- دمشق: دارالفکر المعاصر.
    20. زمخشری، محمود (1407 ق)، الکشاف، بیروت: دارالکتاب العربی.
    21. سید قطب (1412 ق)، فی ظلال القرآن، بیروت- قاهره: دارالشروق.
    22. سیوطی، جلال‌الدین (1404 ق)، الدر المنثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
    23. شُبّر، عبدالله (1412 ق)، تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دارالبلاغة للطباعه والنشر.
    24. شوکانی، محمد (1414 ق)، فتح القدیر، دمشق ـ بیروت: دار ابن کثیر ـ دارالکلم الطیب.
    25. صادقی تهرانی، ‌محمد (1365 ش)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
    26. طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    27. طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان لعلوم القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، تهران: ناصرخسرو.
    28. طبری، محمدبن­جریر (1412 ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    29. طوسی، محمدبن­الحسن (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد­قصیر­عاملی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    30. طیّب، سید عبدالحسین (1378 ش)، اطیب البیان، تهران: انتشارات اسلام.
    31. عاملی، علی بن حسین (1413 ق)، الوجیز، تحقیق مالک محمودی، قم: دار­القرآن­الکریم.
    32. فخر رازی، ‌محمد­بن­عمر (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار­احیاء­التراث­العربی.
    33. فرّاء، ابو زکریا (1980 م)، معانی القرآن، تحقیق احمد یوسف نجاتی و دیگران، مصر: دارالمصریه للتالیف و الترجمه.
    34. فیض کاشانی، ملامحسن (1415 ق)، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران: انتشارات الصدر.
    35. قاسمی، جمال­الدین (1418 ق)، محاسن التاویل، تحقیق محمد­باسل عیون­السود، بیروت: دار­الکتب­العلمیه.
    36. قرائتی، محسن (1383 ش)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
    37. قرشی، سید علی‌اکبر (1377 ش)، احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.
    38. قرطبی، محمد­بن­احمد (1364 ش)، الجامع الاحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.
    39. قشیری، عبدالکریم (بی­تا)، لطائف الاشارات، تحقیق ابراهیم بسیونی، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
    40. قمی، علی بن ابراهیم (1363 ش)، تفسیر القمی، تحقیق طیب­موسوی­جزائری، قم: دارالکتاب.
    41. کاشانی، ملافتح­الله (1336 ش)، تفسیر منهج الصادقین، تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی.
    42. کرمی ­حویزی، محمد (1402 ق)، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه.
    43. گنابادی، سلطان­محمد (1408 ق)، بیان السعاده، بیروت: موسسه الأعلمی للمطبوعات.
    44. ماوردی، علی بن محمد (بی­تا)، النکت و العیون، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
    45. مدرسی، سید محمدتقی (1419 ق)، من هدی القرآن، تهران: دار­محبی­الحسین.
    46. مراغی، احمد­بن­مصطفی (بی­تا)، تفسیر المراغی، بیروت: دار­احیاء­التراث­العربی.
    47. مکارم­ شیرازی، ناصر (1374 ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب­الاسلامیه.
    48. نحّاس، احمد­بن­محمد (1421 ق)، اعراب القرآن، بیروت: دار­الکتب­العلمیه.
    49. نکونام، جعفر (1387 ش)، «تفسیر آیه آفاق‌وانفس در بستر تاریخی»، پژوهش­نامه قرآن و حدیث، ش 5، ص 29-46.
    50. نیشابوری، نظام­الدین (1416 ق)، غرائب القرآن، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت: دار­الکتب­العلمیه.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار