نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 جمهوری اسلامی ایران، استان گلستان، شهرستان گنبد کاووس، دانشگاه دولتی گنبد کاووس، دانشکده علوم انسانی، استادیار گروه الهیات، علوم
2 عضو هیات علمی دانشکده علوم انسانی دانشگاه کوثر بجنورد، بجنورد. ایران
چکیده
تازه های تحقیق
این نوشتار که برای بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین در چگونگی تحقق هدف از خلقت در آیه 56 سوره ذاریات نگاشته شده است، با بررسی و تحلیل محتوای تفاسیر فریقین، دریافت که تفاسیر یادشده در مسیر فهم و تفهیم این آیه، رویکرد دوگانه مخاطبسنجی را دنبال کرده و به بیان نکات قابل‌تأملی پرداختهاند. ازاین‌رو در فرجام تحقیق، پس از تلخیصِ الگوی تفسیری تفاسیر فریقین در معناسنجی و تفسیر این آیه، به اقتضایِ نتیجه پژوهش، نقاط ضعف و قوت تفاسیر فریقین را با تمرکز بر آیه موردتحقیق عرضه میکنیم:
ـ دغدغهمندی مفسران فریقین در تبیین و دفع اشکال «عبادت و نافرمانی» در آیه موردبحث، مسألهای است که موردنظر بیشتر مفسران فریقین، قرار گرفته است.
ـ مفسران فریقین در تحلیل معنای آیه و عرضه تفسیر، کوشش گستردهای کرده و روشهای متنوعی را دنبال نمودهاند. برخی به ذکر ادله نقلی، عقلی و لغوی موافق و مخالف با دیدگاه تفسیری خود پرداخته و بعضی تنها به گزارش ادله موافق با تفسیر خود بسنده کردهاند.
ـ مفسران متقدم و متأخر شیعه، با وام‌داری از روایات تفسیری اهل‌بیت (ع) در تفسیر آیه، میان علت و حکمت خلقت فرق نهاده و با گام نهادن در راهی مشترک، بر تنگنای تعلیل هدف خلقت و تناسب آن با اراده الهی فائق آمدهاند.
ـ غالب مفسران متأخر قرآن، به جای پرداخت به جزئیات نظری و اعتقادی درباره آیه، موضوع اهمیت آگاهی بندگان از تکلیف عبادت و دامنه گسترده اثرگذاری بر حیات دنیوی و اخروی را هدف قرار داده و در این مسیر معنایی فراگیر از مفهوم عبادت عرضه کرده و آن را فراختر از چهارچوب تکالیف عبادی شناخته‌شده دانستهاند. رویکردی به سبب جامعنگری و تأکید بر جنبه هدایتگری عام قرآنی، نه‌تنها رنگ و بوی مذهبی خاص را به خود نگرفته بلکه با گرایشی جهانشمول، سعی در تبیین و رساندن پیام قرآن دارد.
ـ بنیان حداکثری تفسیر آیه بر آرای تفسیری سلف با محوریت صحابه و تابعین در تقسیم دوگانه مخاطب عام و خاص؛
این کاستی که در تفاسیر اهل سنت بیشتر نمایان است، شاید در تفاسیر روایی مورد اغماض باشد اما در تفاسیر با رویکرد اجتهادی پذیرفتنی نیست. باید افزود که در میان تفاسیر مأثور نیز شیوه واحد و اعتمادپذیری در ترجیح یکی از دو رأی روایی در تفسیر آیه وجود ندارد. به‌گونه‌ای که برخی از مفسران یادشده، تنها به گزارش اقوال سلف در دوسویه خطاب عام و خاص پرداخته و باوجود قابل‌جمع نبودن این دو جانبِ متقابل، هیچکدام را ترجیح ندادهاند. برخی دیگر تنها بر طرف موافق با دیدگاه خویش متمایل شده و فقط به ذکر روایات همسو با آن پرداختهاند. دسته دیگر نیز باوجود گزارش تفصیلی تمامی اقوال، بدون بیان مرجّحات تفسیری و حدیثی خود، به یک‌سو روی آورده و تفسیر خویش را سامان دادهاند.
ـ اشعرینگری در تفسیر آیه و در نظر نداشتن قول متفاوت، رویکرد غالب تفاسیر اهل سنت؛
تا حد بسیاری رایج و شاید خدشهناپذیر باشد که مفسران اهل سنت، هنگام پردازش آیات اعتقادی قرآن، تنها بر اساس مبنای باور خویش اقدام به تفسیر کنند. آنطور که به گزارش دیدگاه شیعه نپردازند و یا اینکه تنها آن را مستند نقد خویش قرار دهند؛ اما رویکرد همهجانبه در نقد دیدگاه ناهمگون و برآمده از مکتب تفسیری نزدیک به ایشان که همان جریان اعتزال است، امری قابل‌توجه در تفسیر آیه 56 سوره ذاریات است که نمونهیابی این امر در دیگر آیات قرآن، با محوریت آیات اعتقادی خود میتواند سرآغاز پژوهشهای مستقل باشد.
ـ باوجود تکرار فراوان روایات درباره مفهوم ولایت و تأثیر آن بر تفسیر قرآن در منابع تفسیری شیعی، همچنان مسأله عرضه الگو و طرحی فراگیر که به‌صورت منسجم و کارا در تفسیر قرآن استفاده شود، پابرجاست. مسألهای که به پیوست تفسیر روایی شیعه به دیدگاه مخاطب خاص، در آیه 56 سوره ذاریات و آیات دیگر قرآن منجر شده که بر اساس همین الگو تفسیر گشته و با موضوع هدایت عام در قرآن در تضادی آشکار است.
ـ ضعف مشترک تفاسیر فریقین در تفسیر آیه موردبحث، در نظر نداشتن مفهوم قرآنی واژه عبادت در گفتمان قرآن است؛ آن‌چنان‌که در رویکرد خاصگزین مخاطب، گویا عبادت، معادلی برای فرمان‌پذیری و نافرمانی در حوزه قوانین شرعی در نظر گرفته شده و در رویکرد عامگزین خطاب، عبادت در معنای لغوی خود به کار گرفته شده است.
ـ نبود نگاه جامع و فراگیر به‌تمامی آیات قرآن در عرصه هدف از خلقت که زمینهساز تحلیل و تفسیری ناتمام میشود، کاستی دیگری است که در بیشتر تفاسیر فریقین مشهود است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The issue of the purpose of creation in verse 56 of the chapter of al- Ḍariyat is one of the issues regarding which numerous interpretations have been made. The present research, through the collection of library data, a descriptive-analytic and comparative processing method of Shiite and Sunni exegesis, considers the root of this difference in understanding lies upon the difference in the schools and exegetic approaches of the exegetes. This is a finding based on which, one can assess the views of the exegetes in three groups: the first, considers only the believers among the jinn and men to be the addressees of the verse and as such, they do not see any problem with the verse. The second group, considering the central purpose of the letter lām in the word liyaʿbudūn, does not subject the verse to any kind of belief-related discussion whereas the third group, by considering the address of the verse to be general and the problem of the purpose of creation not being realized regarding those who rebel against the Thiqlayn (the two weighty objects, i.e., the Quran and the Ahlulbayt of the Holy Prophet) seeks to solve the semantic complication that has arisen regarding divine actions. Among them, some have sought to eliminate this problem through credible efforts while another group has freed itself from the proposed theoretical problem through a contemporary approach and considering the doctrine of worship as being redemptive and by regarding worship as desirable and its important role in the strengthening of faith, they have considered the salvation of the addressees in the two worlds (this and the next) to be God’s intent from this revelatory proposition.
کلیدواژه‌ها [English]
این نوشتار که برای بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین در چگونگی تحقق هدف از خلقت در آیه 56 سوره ذاریات نگاشته شده است، با بررسی و تحلیل محتوای تفاسیر فریقین، دریافت که تفاسیر یادشده در مسیر فهم و تفهیم این آیه، رویکرد دوگانه مخاطبسنجی را دنبال کرده و به بیان نکات قابل‌تأملی پرداختهاند. ازاین‌رو در فرجام تحقیق، پس از تلخیصِ الگوی تفسیری تفاسیر فریقین در معناسنجی و تفسیر این آیه، به اقتضایِ نتیجه پژوهش، نقاط ضعف و قوت تفاسیر فریقین را با تمرکز بر آیه موردتحقیق عرضه میکنیم:
ـ دغدغهمندی مفسران فریقین در تبیین و دفع اشکال «عبادت و نافرمانی» در آیه موردبحث، مسألهای است که موردنظر بیشتر مفسران فریقین، قرار گرفته است.
ـ مفسران فریقین در تحلیل معنای آیه و عرضه تفسیر، کوشش گستردهای کرده و روشهای متنوعی را دنبال نمودهاند. برخی به ذکر ادله نقلی، عقلی و لغوی موافق و مخالف با دیدگاه تفسیری خود پرداخته و بعضی تنها به گزارش ادله موافق با تفسیر خود بسنده کردهاند.
ـ مفسران متقدم و متأخر شیعه، با وام‌داری از روایات تفسیری اهل‌بیت (ع) در تفسیر آیه، میان علت و حکمت خلقت فرق نهاده و با گام نهادن در راهی مشترک، بر تنگنای تعلیل هدف خلقت و تناسب آن با اراده الهی فائق آمدهاند.
ـ غالب مفسران متأخر قرآن، به جای پرداخت به جزئیات نظری و اعتقادی درباره آیه، موضوع اهمیت آگاهی بندگان از تکلیف عبادت و دامنه گسترده اثرگذاری بر حیات دنیوی و اخروی را هدف قرار داده و در این مسیر معنایی فراگیر از مفهوم عبادت عرضه کرده و آن را فراختر از چهارچوب تکالیف عبادی شناخته‌شده دانستهاند. رویکردی به سبب جامعنگری و تأکید بر جنبه هدایتگری عام قرآنی، نه‌تنها رنگ و بوی مذهبی خاص را به خود نگرفته بلکه با گرایشی جهانشمول، سعی در تبیین و رساندن پیام قرآن دارد.
ـ بنیان حداکثری تفسیر آیه بر آرای تفسیری سلف با محوریت صحابه و تابعین در تقسیم دوگانه مخاطب عام و خاص؛
این کاستی که در تفاسیر اهل سنت بیشتر نمایان است، شاید در تفاسیر روایی مورد اغماض باشد اما در تفاسیر با رویکرد اجتهادی پذیرفتنی نیست. باید افزود که در میان تفاسیر مأثور نیز شیوه واحد و اعتمادپذیری در ترجیح یکی از دو رأی روایی در تفسیر آیه وجود ندارد. به‌گونه‌ای که برخی از مفسران یادشده، تنها به گزارش اقوال سلف در دوسویه خطاب عام و خاص پرداخته و باوجود قابل‌جمع نبودن این دو جانبِ متقابل، هیچکدام را ترجیح ندادهاند. برخی دیگر تنها بر طرف موافق با دیدگاه خویش متمایل شده و فقط به ذکر روایات همسو با آن پرداختهاند. دسته دیگر نیز باوجود گزارش تفصیلی تمامی اقوال، بدون بیان مرجّحات تفسیری و حدیثی خود، به یک‌سو روی آورده و تفسیر خویش را سامان دادهاند.
ـ اشعرینگری در تفسیر آیه و در نظر نداشتن قول متفاوت، رویکرد غالب تفاسیر اهل سنت؛
تا حد بسیاری رایج و شاید خدشهناپذیر باشد که مفسران اهل سنت، هنگام پردازش آیات اعتقادی قرآن، تنها بر اساس مبنای باور خویش اقدام به تفسیر کنند. آنطور که به گزارش دیدگاه شیعه نپردازند و یا اینکه تنها آن را مستند نقد خویش قرار دهند؛ اما رویکرد همهجانبه در نقد دیدگاه ناهمگون و برآمده از مکتب تفسیری نزدیک به ایشان که همان جریان اعتزال است، امری قابل‌توجه در تفسیر آیه 56 سوره ذاریات است که نمونهیابی این امر در دیگر آیات قرآن، با محوریت آیات اعتقادی خود میتواند سرآغاز پژوهشهای مستقل باشد.
ـ باوجود تکرار فراوان روایات درباره مفهوم ولایت و تأثیر آن بر تفسیر قرآن در منابع تفسیری شیعی، همچنان مسأله عرضه الگو و طرحی فراگیر که به‌صورت منسجم و کارا در تفسیر قرآن استفاده شود، پابرجاست. مسألهای که به پیوست تفسیر روایی شیعه به دیدگاه مخاطب خاص، در آیه 56 سوره ذاریات و آیات دیگر قرآن منجر شده که بر اساس همین الگو تفسیر گشته و با موضوع هدایت عام در قرآن در تضادی آشکار است.
ـ ضعف مشترک تفاسیر فریقین در تفسیر آیه موردبحث، در نظر نداشتن مفهوم قرآنی واژه عبادت در گفتمان قرآن است؛ آن‌چنان‌که در رویکرد خاصگزین مخاطب، گویا عبادت، معادلی برای فرمان‌پذیری و نافرمانی در حوزه قوانین شرعی در نظر گرفته شده و در رویکرد عامگزین خطاب، عبادت در معنای لغوی خود به کار گرفته شده است.
ـ نبود نگاه جامع و فراگیر به‌تمامی آیات قرآن در عرصه هدف از خلقت که زمینهساز تحلیل و تفسیری ناتمام میشود، کاستی دیگری است که در بیشتر تفاسیر فریقین مشهود است.
منابع
قرآن کریم.
)
ارسال نظر در مورد این مقاله