تبیین سیرتطورآرای مفسران فریقین دربارة آیة«شهدالله»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

3 دانشجوی دکتری گروه قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه شهید چمران اهواز ، اهواز، ایران.

چکیده

تفسیر آیات قرآن در طول تاریخ، دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه هجده آل‌عمران معروف به «شهدالله» است. شهادت خداوند، ملائکه و اولوالعلم به توحید در این آیه بیان شده است. این که به‌راستی نحوه شهادت حق‌تعالی به چه صورت است و دیدگاه مفسران فریقین درباره آن چگونه است، سؤالاتی است که نیاز به پژوهش دارد.
 در این پژوهش، با استفاده از منابع کتابخانه­ای، پایگاه­ها و نرم‌افزارهای علوم اسلامی، به روش تحلیل محتوا، به تجزیه‌وتحلیل آراء تفسیری پرداخته شده است. نتایج نشان می­دهد سیر آرا درباره نحوه شهادت، از قولی شروع شده، با فعلی ادامه دارد و به ذاتی ختم می­گردد. نیز تحلیل نتایج بیان می­کند، چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی و عینی در این آیه می­تواند صحیح باشد. گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای شرق شناسان و نهضت بیداری اسلامی و ادغام مباحث فلسفی و عرفانی، از عوامل مؤثر بر بروز آراء تفسیری است. همچنین از آثار وکارکردهای این آیه می­توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.
 
 

تازه های تحقیق

نتایج

 از تحلیل و جمع­بندی آراء مفسران درباره آیه «شهدالله» نتایج ذیل به دست می­آید:

  1. تطور دیدگاه­ها درباره نحوه شهادت در این آیه شریفه از سده­های نخست تاکنون، به سه صورت بیان شده است: شهادت قولی، شهادت فعلی و شهادت ذاتی؛
  2. چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی، عینی در این آیه می­تواند صحیح باشد.
  3. بیش‌تر مفسران فریقین به‌ویژه از سده چهارم و پنجم تا معاصر، به علت استفاده از عقل در استنباط مفاهیم (روش اجتهادی)، شهادت در این آیه کریمه را شهادت فعلی دانسته، معتقدند که مقصود از گواهى و شهادت خدا، همان گواهى عملى و فعلى خداست؛ یعنى خدا با آفرینش جهان عملاً نشان داده که آفریدگار و معبود دیگرى در جهان نیست.
  4. دلیل نحوه توزیع آراء تفسیری، می­تواند ملاک قابل‌درک بودن برای ذهن بشر باشد؛ چراکه در بین این سه دیدگاه، شهادت فعلی، بیش‌ترین درک پذیری را برای ذهن انسان ازجمله مفسران و مخاطبان آن دارا است.
  5. عوامل مؤثر بر بروز آراء تفسیری عبارتند از: گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای شرق شناسان و نهضت بیداری اسلامی، و ادغام مباحث فلسفی و عرفانی.
  6. از آثار و کارکردهای این آیه می­توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.

و) نمودارها

برای روشن­تر شدن مفاهیم از نمودار استفاده می­شود:[1]

 

 

 

 

 

ز)تحلیل و برداشت‌ها از نمودار­ها

  1. بیش‌ترین آراء و دیدگاه مفسران درباره مفهوم «شهدالله»، بر شهادت فعلی تعلق داشته، آن­گاه شهادت قولی و سپس شهادت ذاتی یا عینی قرار دارد.
  2. دلیل نحوه توزیع آراء تفسیری می­تواند ملاک قابل‌درک بودن برای ذهن بشر باشد؛ چراکه در بین این سه دیدگاه، شهادت فعلی، بیش‌ترین درک پذیری را برای ذهن انسان ازجمله مفسران و مخاطبان آن داراست.
  3. شهادت ذاتی یا عینی چون بیش‌تر توسط مفسران فیلسوف یا عارف مطرح شده و موضوعات فلسفی و عرفانی پیچید­گی خاص خود را دارد، لذا در بین مفسران نیز تعداد کم تری به آن گرایش دارند.
  4. شهادت قولی، حد میانه را در فراوانی آرا به خود اختصاص داده، چون با ذهن مفسر قابلیت درک پذیری دارد و مطالعه کنونی نیز نشان می­دهد که بیش‌تر آراء روایی و مأثور، به شهادت قولی تعلق دارند.

 

 

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Explaining the Course of Development of Shiite and Sunni Exegetes’ Views Regarding the Verse “Allah bears witness…”

نویسندگان [English]

  • mina shamkhi 1
  • saeed rahimian 2
  • ali reza khonsha 3
1 Department of Quran and Hadith, Faculty of Theology, Shahid Chamran University of Ahvaz., Ahvaz, Iran
2 Department of Islamic Philosophy and Wisdom, Faculty of Theology, Shiraz University, Shiraz, Iran
3 Department of Quran and Hadith, Faculty of Theology, Shahid Chamran University of Ahvaz. Ahvaz,. Iran.
چکیده [English]

The exegesis of the verses of the Quran throughout history has suffered changes and evolution. One of these verses is verse 18 of Aale Imran well-known as “Shahidallah” (Allah bears witness…). The testimony of God, the angels, and the Resolute (ʾulul ʿaẓm) Messengers to the Oneness of God has been expressed in this verse. Regarding what form truly the testimony of God takes and the views of Shiite and Sunni exegetes about that are questions that need to be researched.
This paper examines and analyzes the exegetic views by utilizing library resources, Islamic science databases, and software through a content analysis method. The results show that the development of views regarding the testimony starts from the verbal, continues with action, and ends with essence. Similarly, an analysis of the results shows that because all three types of views are linear, thus, all three kinds of testimony, that is, verbal, action, and concrete can be correct in this verse. The following are among the factors that affect the emergence of exegetic views: exegetic inclinations and tendencies, the dominant discourse of every age, the prevalence of conflict among Shiite and Sunni exegetes, the Mongol and Ilkhanid attacks, the critiques of the orientalists, the Islamic Awakening Movement, and the fusion of philosophical and mystical discussions. Similarly, among the effects and functions of this verse, we can point out the citation, theological, social and educative, and teaching and guidance functions.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Quran
  • exegetic views
  • Shahidallah (Allah bears witness…)
  • historical course
  • cause
  • function.   

مراجع

  1. نتایج

     از تحلیل و جمع­بندی آراء مفسران درباره آیه «شهدالله» نتایج ذیل به دست می­آید:

    1. تطور دیدگاه­ها درباره نحوه شهادت در این آیه شریفه از سده­های نخست تاکنون، به سه صورت بیان شده است: شهادت قولی، شهادت فعلی و شهادت ذاتی؛
    2. چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی، عینی در این آیه می­تواند صحیح باشد.
    3. بیش‌تر مفسران فریقین به‌ویژه از سده چهارم و پنجم تا معاصر، به علت استفاده از عقل در استنباط مفاهیم (روش اجتهادی)، شهادت در این آیه کریمه را شهادت فعلی دانسته، معتقدند که مقصود از گواهى و شهادت خدا، همان گواهى عملى و فعلى خداست؛ یعنى خدا با آفرینش جهان عملاً نشان داده که آفریدگار و معبود دیگرى در جهان نیست.
    4. دلیل نحوه توزیع آراء تفسیری، می­تواند ملاک قابل‌درک بودن برای ذهن بشر باشد؛ چراکه در بین این سه دیدگاه، شهادت فعلی، بیش‌ترین درک پذیری را برای ذهن انسان ازجمله مفسران و مخاطبان آن دارا است.
    5. عوامل مؤثر بر بروز آراء تفسیری عبارتند از: گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای شرق شناسان و نهضت بیداری اسلامی، و ادغام مباحث فلسفی و عرفانی.
    6. از آثار و کارکردهای این آیه می­توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.

    و) نمودارها

    برای روشن­تر شدن مفاهیم از نمودار استفاده می­شود:[1]

     

     

     

     

     

    ز)تحلیل و برداشت‌ها از نمودار­ها

    1. بیش‌ترین آراء و دیدگاه مفسران درباره مفهوم «شهدالله»، بر شهادت فعلی تعلق داشته، آن­گاه شهادت قولی و سپس شهادت ذاتی یا عینی قرار دارد.
    2. دلیل نحوه توزیع آراء تفسیری می­تواند ملاک قابل‌درک بودن برای ذهن بشر باشد؛ چراکه در بین این سه دیدگاه، شهادت فعلی، بیش‌ترین درک پذیری را برای ذهن انسان ازجمله مفسران و مخاطبان آن داراست.
    3. شهادت ذاتی یا عینی چون بیش‌تر توسط مفسران فیلسوف یا عارف مطرح شده و موضوعات فلسفی و عرفانی پیچید­گی خاص خود را دارد، لذا در بین مفسران نیز تعداد کم تری به آن گرایش دارند.
    4. شهادت قولی، حد میانه را در فراوانی آرا به خود اختصاص داده، چون با ذهن مفسر قابلیت درک پذیری دارد و مطالعه کنونی نیز نشان می­دهد که بیش‌تر آراء روایی و مأثور، به شهادت قولی تعلق دارند.

     

    منابع

    1. آقابزرگ تهرانی، محمد محسن (1403 ق)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
    2. آلوسی، سید محمود (1415 ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    3. آل غازی، عبدالقادر (1382 ق)، بیان المعانی (تفسیر قرآن العظیم)، دمشق: مطبعه الترقی.
    4. ابن ابی حاتم، عبدالرحمان بن محمد (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، عربستان: مکتبه نزار مصطفی البارز.
    5. ابن ادریس حلی، محمد بن احمد (بی‌تا)، المنتخب من تفسیر القرآن و...، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
    6. ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد (1416 ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: دارالارقم بن الارقم.
    7. ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (1422 ق)، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی.
    8. ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی (1410 ق)، متشابه القرآن و مختلفه، قم: انتشارات بیدار.
    9. ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بیروت: موسسه تاریخ عربی.
    10. ابن عجیبه، احمد بن محمد (1419 ق)، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره: دکتر حسن عباس زکی.
    11. ابن عربی، محیی‌الدین محمد (1422 ق)، تفسیر ابن عربی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    12. ابن عربی، محمد بن علی (1410 ق)، رحمه من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، بی‌جا.
    13. ابن عطیه اندلسی، عبدالحقابن بن غائب (1422 ق)، المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    14. ابن فارس، احمد بن فارس‏(1404 ق)، معجم مقاییس اللغه، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی.
    15. ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر (1410 ق)، تفسیرالقرآن الکریم، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
    16. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل (1419 ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    17. ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب، بیروت: دارالصادر.
    18. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408 ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: آستان قدس رضوی.
    19. ابوالیمین علیمی، عبدالرحمان (بی‌تا)، فتح الرحمن فی تفسیر القرآن، کویت: دارالنوادر.
    20. ابوالسعود، محمد بن محمد (2009 م)، تفسیر ابی السعود، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    21. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420 ق)، البحرالمحیط فی التفسیر، بیروت: دارالفکر.
    22. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1407 ق)، النهر الماد من البحر المحیط، بیروت: دارالجنان.
    23. ابوعبیده، معمر بن مثنی (1381 ق)، مجازالقرآن، قاهره: مکتبه الخانجی.
    24. ابی الحسن نیشابوری، محمود (بی‌تا)، ایجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت: دارالغرب اسلامی.
    25. ارمی علوی، محمدامین (بی‌تا)، تفسیر حدائق الروح و الریحان فی روابی علوم القرآنی، بیروت: دارطرق النجاه.
    26. امین اصفهانی، سیده نصرت (1361 ش)، مخزن العرفان در تفسیر القرآن، تهران: نهضت زنان مسلمان.
    27. امین، سید محسن (1403 ق)، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف.
    28. انصاری، زکریا ابن محمد (1403 ق)، فتح الرحمن شرح ما یلتبس من القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    29. ایازی، سید محمدعلی (1379 ش)، سیر تطور تفاسیر شیعه، تهران: موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران.
    30. ایازی، سید محمدعلی (1378 ش)، قرآن و تفسیر عصری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    31. بحرانی، سید هاشم (1416 ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
    32. بقاعی، ابراهیم بن عمر (1427 ق)، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    33. بلاغی، محمدجواد (1420 ق)، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت.
    34. بلخی، مقاتل بن سلیمان (1423 ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    35. بیانی، شیرین (1379 ش)، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: انتشارات سمت.
    36. بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418 ق)، انوارالتنزیل و اسرار التاویل (تفسیر بیضاوی)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    37. بغوی، حسین بن مسعود (1420 ق)، تفسیر بغوی (معالم التنزیل)، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
    38. پارسا، فروغ (1392 ش)، تفاسیر شیعه و تحولات تاریخی ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    39. پاکتچی، احمد (1392 ش)، تاریخ تفسیر قرآن، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
    40. تستری، ابو محمد سهل بن عبدالله (1423 ق)، تفسیر تستری، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    41. ثعالبی، عبدالرحمان بن محمد (1418 ق)، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    42. ثعلبی، احمد بن محمد (1422 ق)، الکاشف و البیان معروف به تفسیر الثعلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    43. ثقفی تهرانی، محمد (1398 ق)، تفسیر روان جاوید، تهران: انتشارات برهان.
    44. ثلایی، یوسف بن احمد (1423 ق)، تفسیر الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه، صعده یمن: مکتبه التراث الاسلامی.
    45. جرجانی، حسین بن حسن (۱۳۳۷ ـ ۱۳۴۱)، تفسیر گازر، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران.
    46. جرجانی، عبدالقاهر (1430 ق)، درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم، عمان: دارالفکر.
    47. جزایری، ابوبکر جابر (1416 ق)، ایسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، مدینه منوره: مکتبه العلوم و الحکم.
    48. جعفری، یعقوب (1376 ش)، تفسیر کوثر، قم: انتشارات هجرت.
    49. جعفریان، رسول (1389 ش)، از یورش مغول تا زوال ترکمانان، تهران: کانون اندیشه جوان.
    50. جوادی آملی، عبدالله (1387 ش)، تفسیر تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.
    51. حجازی، محمد محمود (1413 ق)، التفسیر الواضح، بیروت: دارالجلیل.
    52. حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق)، وسایل الشیعه، قم: موسسه آل بیت (ع).
    53. حسینی شیرازی، سید محمد (بی‌تا)، تقریب القرآن الی الاذهان، بی‌جا.
    54. حسینی همدانی، سید محمد (1404 ق)، انوار درخشان در تفسیر القرآن، تهران: کتاب‌فروشی لطفی.
    55. حقی بروسوی، اسماعیل (بی‌تا)، روح البیان، بیروت: دارالفکر.
    56. حموش قیسی، مکی بن ابی‌طالب (بی‌تا)، الهدایه الی بلوغ النهایه، شارجه امارات: جامعه الشارقه.
    57. حوی، سعید (1424 ق)، الاساس فی التفسیر، قاهره: دارالسلام.
    58. خازن، علی بن محمد (1415 ق)، تفسیر الخازن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    59. خرمشاهی، بهاءالدین (1364 ش)، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران: انتشارات کیهان.

    60 خطیب، عبدالکریم (1424 ق)، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.

    1. خطیب شربینی، محمد بن احمد (2012 م)، تفسیر الخطیب الشربینی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    2. دروزه، محمد عزه (1421 ق)، التفسیر الحدیث، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
    3. دره، محمدعلی (1430 ق)، تفسیر القرآن الکریم و اعرابه و بیانه، بیروت: دار ابن کثیر.
    4. دینوری، عبدالله بن محمد (بی‌تا)، تفسیر ابن وهب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    5. ذهبی، محمدحسین (1396 ق)، التفسیر و المفسرون، (بی‌جا).
    6. راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت.
    7. رشید رضا، محمد (1414 ق)، تفسیر القرآن الکریم (تفسیر المنار)، بیروت: دارالمعرفه.
    8. رضایی اصفهانی، محمدعلی و جمعی از پژوهشگران (1387 ش)، تفسیر مهر، قم: دفتر پژوهش­های تفسیر و علوم قرآن.
    9. رودگر، محمدجواد (1387 ش)، صحیفه عرفان (سلوک و سیاست)، دفتر دهم، قم: وثوق.
    10. زحیلی، وهبه (1418 ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، دمشق: دارالفکر.
    11. زمخشری، محمود (1407 ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
    12. زید بن علی بن حسین (1412 ق)، تفسیر الشهید زین بن علی، بیروت: الدارالعلمیه.
    13. زین، محمد فاروق (1425 ق)، بیان النظم فی القرآن، دمشق: دارالفکر.
    14. سبزواری، محمد (1419 ق)، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    15. سلمی، محمد بن حسین (1369 ش)، حقائق التفسیر (تفسیر سلمی)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    16. سمین، احمد بن یوسف (1414 ق)، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    17. سمعانی، منصور بن محمد (بی‌تا)، تفسیر السمعانی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    18. سیوطی، جلال‌الدین (1404 ق)، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
    19. سیواسی، احمد بن محمود (بی‌تا)، عیون التفاسیر للفضلاء السماسیر، بیروت: دارصادر.
    20. شحاته، عبدالله محمود (1421 ق)، تفسیر القرآن الکریم، قاهره: دارغریب.
    21. شعراوی، محمد متولی (بی‌تا)، تفسیر الشعراوی، بیروت: اخبار الیوم.
    22. شبر، سید عبدالله (1407 ق)، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبه الافین.
    23. شریف لاهیجی، محمد بن علی (1373 ش)، تفسیر شریف لاهیجی، تهران: نشر داد.
    24. شمخی، مینا (1396 ش)، مبانی تفسیر قرآن و کتاب مقدس، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
    25. شیبانی، محمد بن حسن (1377 ش)، نهج البیان عن کشف معانی القرآن، قم: نشر الهادی.
    26. شیخ‌زاده، محمد بن مصطفی (بی‌تا)، حاشیه محیی الدین شیخ‌زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    27. شیخ علوان، نعمت‌الله بن محمد (بی‌تا)، الفواتح الالهیه و المفتاح الغیبه، قاهره: دار رکابی للنشر.
    28. صابونی، محمدعلی (1421 ق)، صفوه التفاسیر، بیروت: دارالفکر.
    29. صادقی تهرانی، محمد (1377 ش)، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: مکتبه محمد الصادقی.
    30. صاحب بن عباد، اسماعیل (1414 ق)، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب.
    31. صافی، محمود بن عبدالرحیم (1418 ق)، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت: دارالرشید موسسه الایمان.
    32. صدرالدین شیرازی، محمد معروف به ملاصدرا (1389 ق)، اسفار اربعه، به اشراف علامه طباطبایی، قم: بی‌جا.
    33. صفی علیشاه، محمدحسن (1389 ق)، تفسیر صفی علیشاه، تهران: منوچهری.
    34. طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
    35. طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.
    36. طبرسی، فضل بن حسن (1377 ش)، جوامع الجامع، تهران: دانشگاه تهران.
    37. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1412 ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    38. طنطاوی، سید محمد (1977 م)، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: نهضه مصر.
    39. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الحیاء التراث العربی.
    40. طیب، عبدالحسین (1374 ش)، اطیب البیان فی التفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام.
    41. طوفی، سلیمان بن عبدالقوی (1426 ق)، الاشارات الاهیه الی المباحث الاصولیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    42. عرابی، محمد غازی (بی‌تا)، التفسیر الصوفی الفلسفی للقرآن الکریم، دمشق: دارالبشایر.
    43. عروسی حویزی، عبد علی جمعه (1415 ق)، تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
    44. عیاشی، محمد بن مسعود (1380 ق)، کتاب التفسیر (تفسیر عیاشی)، تهران: چاپخانه علمیه.
    45. فخر رازی، محمد بن عمر (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    46. فراء، ابو زکریا یحیی بن زیاد (بی‌تا)، معانی القرآن، مصر: دارالمصریه للتالیف والترجمه.
    47. فرات کوفی، ابوالقاسم (1410 ق)، تفسیر فرات کوفی، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
    48. فراهیدى، خلیل بن احمد (1409 ق)، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
    49. فضل‌الله، سید محمدحسین(1419 ق. تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک للطباعه و النشر.
    50. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415 ق)، القاموس المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    51. فیومى، احمد بن محمد (1414 ق)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، قم: موسسه دار الهجرة.
    52. فیض کاشانی، ملا محسن (1415 ق)، تفسیر صافی، تهران: انتشارات صدر.
    53. قاسمی، جمال‌الدین (1418 ق)، تفسیر القاسمی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    54. قاشی، حیدر بن علی (1428 ق)، تفسیر القاشی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    55. قرائتی، محسن (1383 ش)، تفسیر نور، تهران: مرکز درس­هایی از قرآن.
    56. قرشی، سید علی‌اکبر (1377 ش)، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت.
    57. قرطبی، محمد بن احمد (بی‌تا)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر.
    58. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (بی‌تا)، لطائف الاشارات (تفسیر قشیری)، مصر: الهیئة المصریة العامه للکتاب.
    59. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368 ش)، تفسیر کنز الدقائق و بحرالغرائب، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
    60. کاشانی، ملافتح‌الله (1336 ش)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی.
    61. کاشفی، حسین بن علی (بی‌تا)، تفسیر حسینی (مواهب علیه)، سراوان: کتاب‌فروشی نور.
    62. کرمی، محمد (1402 ق)، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه.
    63. کلینی، محمد بن یعقوب (1407 ق)، الکافی، مصحح: علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    64. گنابادی، سلطان محمد (1408 ق)، بیان السعاده فی مقامات العباده، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
    65. ماتریدی، محمد بن محمد (1426 ق)، تأویلات اهل السنه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    66. ماوردی، علی بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون (تفسیر الماوردی)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    67. مدرسی، سید محمدتقی (1419 ق)، من هدی القرآن، تهران: دار محبی الحسین.
    68. مراغی، احمد مصطفی (بی‌تا)، تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    69. مصطفوی، حسن (بی‌تا)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    70. مظهری، محمد ثناء الله (1412 ق)، التفسیر المظهری، پاکستان: مکتبه رشیدیه.
    71. معارف، مجید و شفیعی، سعید (1394 ش)، درآمدی بر مطالعات حدیثی در دوران معاصر، تهران: سمت.
    72. معرفت، محمدهادی (1388 ش)، تفسیر و مفسران، قم: تمهید.
    73. مغنیه، محمدجواد (1424 ق)، تفسیر کاشف، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    74. مکارم شیرازی، ناصر (1374 ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    75. موسوی سبزواری، عبدالاعلی (بی‌تا)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه اهل‌بیت.
    76. مهائمی، علی بن احمد (بی‌تا)، تفسیرالقرآن المسمی تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت: عالم الکتب.
    77. میبدی، رشیدالدین احمد (1371 ش)، کشف‌الاسرار و عده الابرار (تفسیر میبدی)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
    78. نریمانی، علی (بی‌تا)، تفسیر عرفانی اشراق، قم: بی‌نا.
    79. نسایی، احمد بن علی (1411 ق)، السنن الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیه.
    80. نسفی، عبدالله بن احمد (1419 ق)، تفسیر النسفی (مدارک التنزیل و حقائق التاویل)، بیروت: دارالکلم الطیب.
    81. نظام الاعرج، حسن بن محمد (1416 ق)، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    82. نفیسی، شادی (1379 ش)، عقل‌گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    83. واحدی نیشابوری، علی بن احمد (1411 ق)، اسباب النزول القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    84. واحدی، علی بن احمد (بی‌تا)، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    85. یوسفی غروی، محمود (1372 ش)، آیات الانوار فی فضائل النبی و آل الاطهار (ص)، قم: دار النشر اسلام.

     

    [1]. برگرفته از نرم‌افزار جامع التفاسیر القرآن و سایت پایگاه جامع قرآن quran.inoor.ir.

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار