تأثیر بلاغت در آیات موهم جسمانیت خداوند از نگاه مفسران تأویلی و ظاهرگرا

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 . دانشجوی دکتری رشته تفسیر تطبیقی، دانشکده الهیات، دانشگاه یزد، moslem_lalehzari@yahoo.com.

2 . استاد‌یار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه یزد،pourroustaee@yazd.ac.ir.

3 . استاد‌یار، گروه فقه و حقوق، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه یزد،shayegh.mr@yazd.ac.ir

چکیده

تفسیر درست آیات قرآن به‌ویژه آیات دارای معانی متشابه، متوقف بر به‌کارگیری فنون و دانش‌های گوناگونی است که در این میان توجه به بلاغت همواره مدنظر مفسران است. حال سؤال اساسی آن است که تفاوت دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در نقش‌دهی به دانش بلاغت و فنون آن در فهم مراد خداوند به‌ویژه در آیات موهم جسمانیت چیست و تحلیل آن کدام است؟ رهیافت این پژوهش که بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای، به توصیف و تحلیل رویکرد مفسران در آیات موهم تجسیم و حرکت پرداخته، این است که در تبیین این دسته از آیات، مفسران تأویلی و ظاهرگرا به دو گونه عمل نموده و هریک در جهت تبیین و توجیه دیدگاه خود در تفسیر آیات، به‌ویژه آیات موهم جسمانیت، به بلاغت و به‌ویژه مجاز نقش‌سپاری کرده‌اند و در ادامه، توجه یا بی‌توجهی به فن مجاز به‌عنوان رکنی از اصول و قواعد بلاغی، منتهی به دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در تفسیر آیات شده است. دیگر آن‌که تعدد نظریات ادبی مفسران موافق تأویل، ناشی از برداشت متفاوت تفسیری آنان از این آیات نیست؛ بلکه تنوع اصول و قواعد بلاغی حاصل از آراء ادبی مفسران، یکی از مباحثی است که برای دوری از جسمانیت خداوند به آن استدلال شده‌ است.

تازه های تحقیق

. نتیجه‌گیری

در تببین آیات موهم تجسیم و حرکت، مفسران تاویلی و ظاهرگرا به دو گونه عمل کرده و هریک در راستای توجیه نظر خود در تفسیر آیات به ویژه آیات موهم جسمانیت، به بلاغت و به ویژه مجاز، نقش‌سپاری کرده‌، یا به آن بی‌توجهی کرده‌اند و در ادامه، توجه یا عدم توجه به فنّ مجاز بعنوان رکنی از اصول و قواعد بلاغی، منتهی به دو رویکرد تأویلی و ظاهرگرایی در تفسسیر آیات شده است. مفسرانی چون سمعانی، شنقیطی، رشیدرضا، ابن کثیر و... با انکار مجاز بعنوان فنی از فنون بلاغی، به تشبیه گرویده‌اند  و به جهت دوری جستن از تجسیم، روش تفویضی را اختیار کرده‌اند که نتیجه آن، تعطیل شدن تفسیر و کنارگذاشتن عقل در فهم معنای آیات و مراد خداوند است و صاحبان تفاسیری چون المیزان، التبیان، مجمع البیان، کشاف، التحریر والتنویر و... که با کمک فنّ مجاز در این آیات، به کشف مراد خداوند متعال پرداخته‌اند، وجوه ادبی را در ضمن گونه های بلاغی چون مجاز عقلی، مجاز مرسل، کنایه، استعاره، استفهام انکاری و... متذکر شده‌اند که به نظر می‌رسد تفاسیری که وجه بلاغی «مجاز عقلی یا مرسل» را  در راستای توجیهات ادبی به کار برده‌اند، نسبت به دیگر تفاسیر ارجحیت دارند. بکارگیری بلاغت «استعارۀ تمثیلیه» درآیات موهم تجسیم وحرکت خداوند، از دیگر دیدگاه‌های مرجوح و غیرقابل پذیرش و بلاغت «استفهام انکاری» آیه210 بقره از دیدگاه‌های راجح مفسران تأویلی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Effect of Rhetoric in Verses of God’s Imagined Corporeality according to Interpretative and Formalist Exegetes

نویسندگان [English]

  • Muslim Lālehzārī 1
  • javad pourroustaee 2
  • Mohammad Reza Shayegh 3
1 Ph.D. candidate, Comparative Exegesis, College of Theology, University of Yazd. moslem.lalehzari@yahoo.com
2 Assistant Prof., Department of Quran and Hadith Sciences, College of Theology, University of Yazd pourroustaee@yazd.ac.ir
3 Assistant Prof., Department of Jurisprudence and Law, College of Theology, University of Yazd. shayegh.mr@yazd.ac.ir
چکیده [English]

The correct interpretation of Quranic verses, especially those with ambiguous meanings depends on the utilization of various sciences and fields among which the exegetes have always paid attention to rhetoric. Now, the main question is what is the difference between the two approaches of interpretation and formalism in assigning a role to the science of rhetoric and its techniques in understanding God’s intent, especially in verses regarding imagined corporeality and its analysis? The approach of this study, which is based on library studies and describes and analyzes the approach of the exegetes in verses regarding imagined corporeality and motion, is that in explaining this group of verses the interpretative and formalist exegetes have acted in two ways and each of them has assigned a role to rhetoric and especially to allegory in explaining and justifying their own views in the interpretation of verses especially verses of imagined corporeality and, in continuation, attention or indifference to the science of allegory as a pillar of rhetoric principles and laws has lead to the two approaches of interpretation and formalism in the exegesis of verses. Moreover, the number of literary views of the exegetes who agree with the interpretation does not arise from their different exegetic understanding of these verses; rather, the variety of rhetorical principles and laws produced from the literary views of exegetes is one of the discussions that has been argued to avoid the corporeality of God.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • rhetoric
  • allegory
  • verses regarding the imagined corporeality of God
  • formalist exegetes
  • interpretative exegetes

مراجع

  1.                   قرآن کریم

    1. ابن تیمیّه، تقی‌الدین، مجموع الفتاوى. چاپ اوّل. عربستان: مجمع الملک فهد، 1425ق.
    2. ابن رشیق قیروانی، أبوعلی الحسن، العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده. دار و مکتبة الهلال، 2002م
    3. ابن‌ عاشور التونسی، محمّد الطاهر، التحریر و التنویر. تونس: الدار التونسیة، 1984م.
    4. ابن عثیمین، محمّد بن صالح، تفسیر جزء عمّ. چاپ دوم. الریاض: دار الثریا للنشر والتوزیع، 1423 ق.
    5. ابن عثیمین، محمّد بن صالح، مجموع الفتاوی. چاپ اوّل. السعودیة: دار ابن الجوزی، 1423 ق
    6. ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم، تأویل مشکل القرآن. محقق: السید احمد صقر، بیروت: المکتبة العلمیة، چاپ سوم، 1401ق.
    7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم‏.چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.
    8. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب. بیروت: دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
    9. أشعری، أبو‌الحسن، مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین. چاپ سوم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1400ق.
    10. آلوسی، شهاب الدین ابوالثناء محمود بن عبدالله، روح المعانی. دمشق: دارالرساله العالمیة، 2015م
    11. بزرگزاده، محمد؛ خاکپور، حسین؛ ابراهیم، نوری، تحلیل تطبیقی عملکرد تفسیری فخر رازی و آلوسی در مساله جسم‌انگاری خداوند. دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی،.Doi: 10.22091/PTT.2021.5686.1785 دوره هفتم، شماره (13)، 319-295، 1400ش.
    12. جارم، علی و امین، مصطفی، البلاغة الواضحة، البیان و المعانی و البدیع للمدارس الثانویه. چاپ پنجم. تهران: موسسه الصادق(علیه السلام)، 1387ش.
    13. جرجانی، عبدالقاهر، اسرار البلاغه فى علم البیان. بیروت: دار الکتب العلمیّه، 1422ق.
    14. خطیب قزوینی، محمّد بن عبدالرحمن، الإیضاح فی علوم البلاغه، المعانی و البیان و البدیع. چاپ دوم. بیروت:‌دارالکتب العلمیّه، 1424ق.
    15. خطیب قزوینی، محمد بن عبدالرحمن،آئین بلاغت: شرح مختصر المعانی. پدیدآور: امین شیرازى، احمد، چاپ دوم، بی نا، 1371ش.
    16. رشید بن علی رضا، محمّد، تفسیر القرآن الحکیم(تفسیر المنار). مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1990م.
    17. زرکشی، بدر الدین محمدبن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارالفکر، 1408ق.
    18. زمخشری، جارالله، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. چاپ سوم. بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
    19. سبحانی تبریزی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل. چاپ اوّل. قم: موسسۀ نشر اسلامی جامعه مدرّسین، 1408ق.
    20. سلطانی، مصطفی، صفات خبری از دیدگاه امامیّه و معتزله با تأکید بر اندیشۀ سیّد مرتضی و قاضی عبد الجبار. اندیشۀ نوین دینی، سال هشتم(29)، 127-145، 1391ش.
    21. سمعانی، ابوالمظفر، تفسیرالسمعانی. چاپ اوّل. الریاض: دارالوطن، 1418ق.
    22. سمین حلبی، احمد بن یوسف، الدّر المصون فی علوم الکتاب المکنون. دمشق: دار القلم، 2008م.
    23. شریف عسکری، حسین، آراء العلماء‌ فی المجاز القرآنی و اثرها فی تفسیر القرآن. پایان نامه دکتری، 1388ش.
    24. شریفی راد، علی‌اصغر؛ اعرابی، غلامحسین و ناصح، علی‎احمد، بررسی و نقد مبانی ادبی ابن‌تیمیه در تفسیر قرآن. پژوهش های ادبی قرآنی، سال چهارم(1)، 7-31، 1395ش.
    25. شنقیطی، محمّد الأمین، أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن.بیروت: دار‌الفکر، 1415ق.
    26. شنقیطی، محمّد الأمین، منع جواز المجاز. جده: دار عالم الفوائد، بی‌تا.
    27. صغیر، محمد حسین، مجاز القرآن. بغداد: وزارت فرهنگ و تبلیغات، 1994م.
    28. صفرزاده، مهرداد؛ حیاتی، سمیرا و شورچه، عبدالحسین، بررسی صفات خبری اعضاء و جوارح داشتن خداوند در تفاسیر فریقین. حسنا، سال هشتم(31)، 7-39، 1395ش.
    29. طباطبائی، محمد حسین ،المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1417ق
    30. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن. مترجم: محمّد بیستونی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1372ش.
    31. طوسى، محمّدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1409ق.
    32. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نورالثقلین. قم: اسماعیلیان، 1415ق.‏
    33. عسکری، أبو هلال، معجم الفروق اللغویة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1412ق.
    34. علّامه حلّى، حسن‌بن یوسف، مبادئ الوصول. قم: دفتر تبلیغات إسلامی، 1404ق.
    35. علوى مقدم، محمد، معانی،بیان،بدیع. مشهد: آستان قدس رضوى، 1372ش.
    36. مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمّد، المجاز عند الإمام ابن تیمیه وتلامیذه بین الإنکار و الإقرار. چاپ اول. قاهره:مکتبه وهبه، 1416ق.
    37. مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیة و تطورّها. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون‌، بی‌تا.
    38. معمر بن المثنى،أبو عبیده، مجازالقرآن. محقق: محمد فواد سزگین، قاهره: مکتبةخانجى، 1401ق.
    39. مغراوی، محمدبن عبدالرحمن، المفسرون بین‏التأویلوالاثبات فی آیات‏الصفات. بیروت: مؤسسة‏الرساله، 1420ق.
    40. نیشابوری، نظام‌الدین، غرائب القرآن ورغائب الفرقان. چاپ اوّل. بیروت: دار الکتب العلمیّه، 1416ق.
    41. هاشمی، احمد، جواهرالبلاغه فی المعانی والبیان والبدیع. بیروت: المکتبة العصریة، 1430ق.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار