واکاوی تطبیقی تفاسیر روایی و فلسفی و عرفانی درباره حقیقت عرش الهی به‌عنوان مرتبه‌ای از عالم مجردات

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معارف دانشگاه اراک/nahadom@gmail.com

2 ، دانش‌آموخته سطح چهار حوزه علمیه قم و مدرس معارف دانشگاه خلیج فارس بوشهر، بوشهر ، ایران shahrak@yahoo.com

چکیده

فهم ماهیت و کارکرد عرش الهی، چه در قوس نزول و چه در قوس صعود و چه در ارتباط خالق با خلق و چه در ارتباط خلق با خالق، یکی از معارف پرمعنا و مؤثر قرآنی و عرفانی است و آیاتی متعدد و روایات به این مهم پرداخته­اند و مفسران، متکلمان و فلاسفه نیز دراین‌باره جست‌وجو کرده‌اند. هدف از این پژوهش، این است که در راستای اهداف و معارف قرآن کریم، با بررسی معنای واقعی عرش و جایگاه آن در حوزه جهان‌شناسی و خداشناسی و معارف الهی، به برخی ابهام‌ها مانند تفکر مشبهه و مجسمه درباره عرش پاسخی روشن دهیم. روش تحقیق کتابخانه­ای و تحلیلی است و دستاورد پژوهش، این است که عرش الهی، مرتبه واسط بین مرتبه ذات و مرتبه خلقی و حقیقتی از جنس حقایق غیبی و مرتبه‌ای از عوالم مجردات تام است و مراد از واقعیت عرش در قوس نزول و صدور کثرت از وحدت، تدبیر و مدیریت و ربوبیت الهی است که عرش در این جهت، به‌عنوان علم الهی و قلب انسان کامل نیز معنا می‌یابد.

تازه های تحقیق

نتیجه

عرش الهی از جنس غیب و مربوط به عوالم مجردات است و آیات شریفه *الرَّحـْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی*(طه/5) و *وَسِعَ کُرْسِیهُ السَّمَاوَاتِ وَ الأَرْضَ*، با این­که ظاهراً بر جسمانی بودن عرش اشاره دارند، با توجه به این­که این آیات از متشابهات هستند، با رجوع به محکمات، معنای حقیقی و واقعی آن‌ها‌ را‌ می‌توان بـه دسـت آورد.

در این زمینه روش اهل‌بیت(ع) در تفسیر همه متشابهات نیز همین است؛ بنابراین چون آیات محکمی از قبیل آیه *لَیسَ کَمِثْلِهِ‌ شَیءٌ‌*(شوری/ 11) و آیه شریفه *سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یصِفُونَ*(صافات/ 159)، دلالت دارند بر این­که خدا جسم نیست‌ و خواص‌ جسم‌ را نـدارد، پس عرش خداوند مادی و دارای شکل و بعد مادی نیست.

اساساً اگر بخواهیم یک معنای اصلی و حقیقی را برای عرش با توجه به تحقیقات به‌عمل‌آمده در نظر بگیریم که انظار دانشمندان نیز در آن تبیین گردد، این می‌شود که مراد از عرش، جایگاه تدبیر و مدیریت و ربوبیت است و معنای عرش این می­شود که خداوند متعال صاحب مقامی‌ است‌ که منشأ صدور احـکام عـالم است و همه اوامر الهی به‌سوی آن منتهی می­شود. آیات مختلف نیز به مسأله «تدابیر تکوینی کائنات» اشاره دارند. آیه شریفه *هُوَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ و الْأَرْضَ فی‏ سِتَّةِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یعْلَمُ ما یلِجُ فِی الْأَرْضِ و ما یخْرُجُ مِنْها و ما ینْزِلُ مِنَ السَّماءِ و ما یعْرُجُ فیها و هُوَ مَعَکُمْ أَینَ ما کُنْتُمْ و اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیر*(حدید/ 4)، بلافاصله بعد از استوای بر عرش، از تدبیر الهی سخن گفته است و احاطه تدبیری خداوند متعال را بر مرکزی که تمامی تدابیر تکوینی کائنات در آن اعمال می­گردد، ‌هم‌زمان با احاطه علمی خداوند همراه است و این آیه آشکارا این مطلب را تبیین می‌کند؛ بنابراین عرش می­تواند هم‌ محل و مرکز تدابیر و صدور اوامر الهی باشد و هم مقام علم خداوند متعال به شمار برود.

در روایات نیز حقیقت عرش را «تدبیر امور» می­دانند؛ مانند روایتی که می‌فرماید: «*الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى* یعنی تدبیر خداوند متعال استیلا یافت و امرش تعالی یافته بود». (کلینی، 1407، ج 1، ص 127)

در نوع نگاه به معنای عرش درآیات متعدد می­توان گفت: استواى بر عرش در جمله‏ *ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ* به معناى ملک خدا و در جمله‏ *وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ*، به معناى علم خدا و هر دو به معناى مقامى است که با آن مقام جمیع اشیاء ظاهر گشته و تدابیر جارى در نظام وجود همه در آن مقام متمرکز است و به‌عبارت‌دیگر این مقام، هم مقام ملک است و از آن جمیع تدابیر صادر مى‏شود و هم مقام علم است که با آن جمیع موجودات ظاهر مى‏گردد.

با توجه به این­که «تدبیر عالم امکان»، ارتباطی با یک ‌زمان خاص ندارد و در تمامی ازمنه وجود دارد و اختصاصی به دنیا ندارد و به آخرت هم مربوط می‌شود، لذا مفهوم آیه شریفه *وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الأ‌َرْضَ فِی سِتَّةِ أ‌َیَّام‌ٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ*(هود/ 7) نیز این می­شود که پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین وجود داشته و با آفرینش آسمان‌ها و زمین هم موجود بوده و پس از خاتمه دنیا و فانی شدن همه ممکنات و قیام قیامت نیز ثابت است. جمله *وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ* نیز به این معناست که در هنگام آفرینش آسمان‌ها و زمین، مرکز زمام تدابیر تکوینی خداوند بر آب استقرار داشت و آب هم حسب بسیاری ازآیات و روایات، به معنای حیات مکنونات است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Analysis of Narrative, Philosophical, and Mystical Exegeses regarding the Reality of the Divine Throne as a Level of the Immaterial World

نویسندگان [English]

  • Mahdī Īmānī Moqaddam 1
  • Reza Jamali 2
1 Member of the academic board of Islamic Teachings, University of Arak | nahadom@gmail.com
2 Graduate of Level 4 of Qom Islamic Seminary and teacher of Islamic Teachings, Persian Gulf University | shahrak@yahoo.com
چکیده [English]

Understanding the nature and function of the Divine Throne (ʿarsh) whether in the descending or ascending arc of creation or the relationship between the Creator and creation or the relationship between creation and the Creator is one of the meaningful and influential Quranic and mystical teachings and numerous verses and narrations have addressed this important subject. Exegetes, philosophers, and theologians have also done research in this regard. The goal of this study is to provide clear answers to some ambiguities such as ideas of similarity and corporeality regarding the ʿArsh by examining the real meaning of ʿArsh and its place in ontology, theism, and divine teachings in line with the goals and teachings of the Quran. The method of research is the library method and analytical. The result of this study is that the Divine Throne is an intermediary level between the Essence Level and the creational level, a reality of the hidden realities category, and a level of the absolute immaterial worlds. The reality of the ʿArsh in the descending arc and the issuance of diversity from unity refers to Divine management and Lordship and the Throne in this sense is defined as Divine knowledge as well as the heart of the perfect human being.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • ʿArsh (throne)
  • divine management
  • detailed knowledge
  • Divine knowledge
  • the human heart
  1. قرآن کریم.

    نهج‌البلاغه.

    1. ‌ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم)1995(، ‌مجموع الفتاوی، بی‌جا، ‌مجمع ملک فهد مصحف شریف، ‌مدینه نبوی، عربستان سعودی.
    2. ‌ابن زکریا، احمد بن فارس) 1404 ق(، ‌معجم مقائیس اللغة، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
    3. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله) 1375(، ‌الاشارات و التنبیهات، قم: البلاغه.
    4. ابن عربی، ‌‌محمد بن علی) ‌1422 ق (،‌ تفسیر ابن عربى (تأویلات عبدالرزاق)، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
    5. ابن عربی، ‌‌محمد بن علی (بی‌تا)، ‌الـفتوحات المکیة،‌ قم: موسسه آل البیت (ع).
    6. ابن منظور، ‌ابوالفضل، ‌محمد بن مکرم) 1414 ق(، ‌لسان العرب، ‌چاپ سوم، بیروت:‌دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، دار صادر.

     

    1. ‌انصاری شیرازی، ‌یحیی) 1387(، ‌دروس «شرح منظومه حاج ملاهادی سبزواری»،‌ به کوشش ‌سید رسول جعفری، چاپ اول، قم:‌موسسه بوستان کتاب.
    2. بحرانی، ‌میثم بن علی) 1375(، ‌‌ترجمه شرح نهج‌البلاغه، مشهد:‌‌بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
    3. ‌ جوادی آملی، ‌عبدالله)1388(، تفسیر تسنیم، ‌‌چاپ دوم، قم: اسراء.
    4. حسن‌زاده آملى، حسن) 1365(، هزار و یک نکته، چاپ پنجم، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء.
    5. ‌حکیم سبزوارى، حاج ملاهادی) 1369(، ‌شرح المنظومه، تهران: ناب.
    6. خمینى، ‌روح‌الله) 1388(، ‌التعلیقة على الفوائد الرضویة، ‌چاپ دوم، تهران:‌موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
    7. رازی، ‌فخرالدین) 1420 ق(، ‌مفاتیح الغیب التفسیر الکبیر، چاپ سوم، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
    8. راغب اصفهانى، ‌حسین بن محمد) 1412 ق(، ‌مفردات الفاظ القرآن، چاپ ‌اول، لبنان، سوریه: دارالعلم الدارالشامیه.
    9. رضوی رسول، دارینی (1396)، واکنش متکلمان در برابر چالش­های برخاسته از هیئت بطلمیوسی، کلام اسلامی، پایگاه مجلات تخصصی نور؛ کلام اسلامی.
    10. رضوی، رسول و رضا برنجکار (1398)، معارف و عقاید 7، چاپ اول، قم: دفتر تدوین متون درسی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.
    11. ریاضی، ‌حشمت اللّه) 1372(، ‌ترجمه بیان السعادة فی مقامات العبادة، مترجم: ‌رضا خانی، تهران: دانشگاه پیام نور.
    12. سبحانى تبریزى، ‌جعفر) 1412 ق(، الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیه.
    13. سبحانى تبریزى، ‌جعفر (1421 ق)، ‌مفاهیم القرآن،‌چاپ چهارم، قم:‌مؤسسه امام صادق (ع).
    14. شهرستانی، ‌محمد بن عبدالکریم) 1384 (، توضیح الملل و النحل، ‌ترجمه الملل و النحل، ‌‌تهران:‌اقبال.
    15. شیخ صدوق، ابن‌بابویه) 1403 ق(، معانی الأخبار‌، قم:‌دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    16. شیخ مفید، محمد بن نعمان) 1413 ق(، ‌تصحیح اعتقادات الإمامیه، قم: ‌‌المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
    17. سبحانى تبریزى، ‌جعفر) 1414 ق (، بحوث فی الملل و النحل، قم:‌مؤسسه نشر اسلامی، مؤسسه امام صادق (ع).
    18. کلینی، ‌محمد بن یعقوب (1407 ه‍ ق)، ‌‌اصول کافی، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    19. طوسى، محمد بن حسن (1423)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت:‌دار احیاء التراث العربی.
    20. طباطبایی، ‌محمدحسین) 1362 ق(، ‌نهایة الحکمة، ‌محقق: ‌شیخ عباس علی زارعی سبزواری، قم:‌مؤسسه نشر اسلامی.
    21. طباطبایی، ‌محمدحسین) بی‌تا(، الرسائل التوحیدیه، بیروت:‌مؤسسه نعمان.
    22. طباطبایی، ‌محمدحسین) 1390 ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه اعلمی مطبوعات.
    23. طبرسى،‌ فضل بن حسن) 1372(، ‌مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران:‌ناصرخسرو.
    24. فیض کاشانى، محمد محسن بن مرتضی) 1406 ق(، ‌الوافی، اصفهان: ‌کتابخانه امیرالمؤمنین.
    25. فیض کاشانى، محمد محسن بن مرتضی (1380)، مجموعه رسائل و مصنفات کاشانى‏، تهران: ‌میراث مکتوب.
    26. ‌ مطهری، مرتضی) بی‌تا(، مجموعه آثار استاد شهید مطهرى، تهران: صدرا‌.
    27. مجلسى، ‌محمدباقر بن محمدتقی) 1403 ق(، ‌بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    28. محقق طوسى، خواجه‌نصیرالدین) 1375(، ‌شرح الاشارات و التنبیهات، قم: البلاغه.
    29. ملاصدرا، ‌محمد بن ابراهیم) 1361(، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، قم:‌بیدار.
    30. ملاصدرا، ‌محمد بن ابراهیم (ق 1420(، ‌مجموعه رسائل فلسفى صدر المتألهین، تهران:‌حکمت.
    31. ملاصدرا، ‌محمد بن ابراهیم (1360(، اسرار الآیات، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
    32. میرداماد، محمدباقر بن محمد) 1374(، نبراس الضیاء، قم: هجرت و میراث مکتوب.
CAPTCHA Image