نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسنده
دانش‌آموختۀ کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث، پژوهشگر مستقل، قم،ایران
چکیده
تازه های تحقیق
برای اثبات موضوع امامت و جانشینی پیامبر (ص)، به دلایل کلامی، تاریخی و نیز آیات قرآن کریم استشهاد می‌شود. آیۀ ۱۲۴ سورۀ بقره، «وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»، که در میان شیعیانِ متأخر و معاصر به آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) یا آیۀ امامت مشهور است، یکی از مهم‌ترین آیات دربارۀ امامت قلمداد می‌شود. تفسیر و تأویل این آیه مناقشات بسیاری را، مخصوصاً در دوره‌های متأخر، پدید آورده است. از سوی دیگر، عالمان شیعه در دوره‌های میانی و نیز متأخر، این آیه را، که به نصب حضرت ابراهیم (ع) از جانب خداوند به مقام امامت پس از چندین بار امتحان اشاره دارد، دربارۀ امامت شیعی و از دلایل قرآنیِ الهی بودن نصب امام و لزوم معصوم بودن امام می‌دانند.
دربارۀ امامت در معنای خاص آن، دو رویکردِ پژوهشی و استدلالی می‌توان اتخاذ نمود: (الف) رویکرد عقلی و فلسفی، که در آن بدون استفاده از آیات و روایات، امامت خاصه را اثبات و پشتیبانی نماییم؛ (ب) رویکرد اثری و متنی، که با استناد به قرآن و روایات، به پشتیبانی و استدلال بر امامت خاصه بپردازیم. روش‌های مورد اخیر سه حالت مشخص دارد:(۱) مسئله سابقه‌دار است و استناد به آیات قرآن دربارۀ آن مسئلۀ نیز سابقه‌دار است؛ (۲) مسئله جدید است؛ (۳) مسئله سابقه‌دار است، امّا استناد به آیات قرآن دربارۀ آن مسئله جدید هستند.
بنابراین، دو حالت برای ما قابل پیگیری است: (۱) تبیین مفهوم امامت به‌وسیلۀ آیات قرآن با مختصات پیشینی در صدر اسلام، (۲) تبیین مفهوم امامت به‌وسیلۀ آیات قرآن با مختصات و مفاهیم ایجادشدۀ متأخر و جدید. با توجه به این نکات، لازم است تا به چند مرحلۀ زمانی استنادات به آیۀ ابتلای ابراهیم در مسئلۀ امامت پرداخته شود: (الف) روایات ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم (ع)، (ب) آیۀ ابتلا در تفاسیر کهن شیعی، (ج) آیۀ ابتلا در منابع کلامی و امامتی کهن شیعی. در پژوهش پیش‌رو، با توجه به این سؤالات به بررسی تفاسیر کهن شیعی ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم پرداخته خواهد شد: ۱. ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم، مفسران متقدم و کهن شیعی چه مطالبی ذکر کرده‌اند؟ ۲. آیا تفاسیر ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم، دربارۀ مسئلۀ امامت به‌معنای رایج امروزی است؟
برای بررسی آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) و استنادات به آن در تفاسیر کهن شیعی، تفاسیر موجود تا قرن پنجم را، که ده عنوان هستند، جستجو نمودیم. چند عنوان منبع تفسیری هیچ مطلبی دربارۀ آیۀ ۱۲۴ بقره یا ذیل آیۀ ابتلا نداشتند مانند تفسیر منسوب به ابوحمزه ثمالی (قرن دوم)، تفسیر منسوب به ابوالجارود (قرن دوم)، تفسیر منسوب به تستری (قرن سوم)، تفسیر الحبری (قرن سوم)، تفسیر ناصر اطروش یا تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) (قرن سوم یا چهارم). چند منبع تفسیری دیگر، مطالبی ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) داشتند، ولی استشهاد و استناد مشخص و روشنی دربارۀ امامت نداشتند و تنها به توضیح بخشی از این آیه پرداخته‌اند. این تفاسیر عبارت‌اند از: تفسیر منسوب به ابن‌عباس (قرن اول)، تفسیر منسوب به مقاتل بن سلیمان (قرن دوم)، تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی (قرن سوم).
بنابراین، با بررسی تفاسیر کهن شیعی و مستندات این تفاسیر، روشن می‌شود که متقدمان شیعه حداقل تا قرن چهارم، آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) را دلیل اثبات وجود امامت نگرفته‌اند و به آن در این باره استشهاد نکرده‌اند. یعنی تفاسیری همچون تفسیر منسوب به ابن‌عباس (قرن اول)، تفسیر منسوب به ابوحمزه ثمالی (قرن دوم)، تفسیر منسوب به مقاتل بن سلیمان (قرن دوم)، تفسیر منسوب به ابوالجارود (قرن دوم)، تفسیر منسوب به تستری (قرن سوم)، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) (قرن سوم)، تفسیر الحبری (قرن سوم)، تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی (قرن سوم).
این تفاسیر کهن تفاسیر روایی شیعه هستند که به امامت و استنادات برای آن نیز توجه داشته‌اند. حتی برخی از آنها مشتمل بر فضائل اهل‌بیت (ع) و مثالب دشمنان اهل‌بیت (ع) هستند. از سوی دیگر، غالب این تفاسیر برخی آیات را تأویل نموده‌اند و بیشتر تأویل‌های ایشان دربارۀ معجزات پیامبر (ص) و امامان (ع) می‌باشند. همچنین، در برخی از این تفاسیر، به‌معنای شیعه، معنای رافضی، تقیه، فضایل صحابه و نیز تفاسیر خاص شیعی از آیات قرآن پرداخته شده است، امّا در این منابع به آیۀ ابتلای ابراهیم به‌عنوان استدلال و استنادی دربارۀ اصل وجود امامت و امامت حضرت علی (ع) پرداخته نشده است. گویی که در این آثار این آیه و تفسیر آن را دال بر مسئلۀ امامت نمی‌دانسته‌اند. امّا، وقتی به قرن چهارم هجری می‌رسیم، در دو تفسیر، یعنی تفسیر عیاشی و تفسیر فرات؛ به مطالبی مرتبط با امامت ذیل آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) بر می‌خوریم.
اکنون بسیار مهم است تا توجه نماییم که این دو منبع از قرن چهارم، در دورۀ شکل‌گیری حکومت و سلسلۀ شیعی آل‌بویه، که بر بخش بزرگی از ایران و عراق و جزیرةالعرب تا مرزهای شمالی شام حاکم بودند، تألیف شده‌اند، که یکی از شاخصه‌های آثار این دوره تأویل‌گرایی است (قبادی، ۱۳۸۶). جدا از این، معمولاً این منابع آکنده از روایات غلوآمیز دربارۀ امامان (ع) هستند. بنابراین، وجود روایات تفسیر خاص از آیۀ ۱۲۴ بقره در این منابع، محل اشکال و نیازمند بررسی و راستی‌آزمایی ویژه است.
با بررسی تفاسیر کهن شیعی و مستندات این تفاسیر، روشن می‌شود که متقدمان شیعه حداقل تا قرن چهارم، آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) را دلیل اثبات وجود مسئلۀ امامت، نگرفته‌اند؛ و به آن در این باره استشهاد نکرده‌اند. بنابراین، به نظر می‌رسد که مفسران شیعی متقدم به تحلیل آیات و کارکردهای آن در مسائل کلامی برای مسئلۀ امامت خاصه، چندان روی نیاوردند.
استادی، کاظم. (۱۴۰۰). مجموعه مقالات دربارۀ آیۀ ابتلای ابراهیم (ع) و امامت. تولید و پخش کتاب ارزشمند.
استادی، کاظم. (۱۴۰۱ب). مأخذشناسی توصیفی آثار جدید دربارۀ آیۀ امامت ابراهیم (ع) (آیۀ ۱۲۴ سورۀ بقره). دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث. ۵(۱۷)، ۸۳‑۱۰۹.
ثمالی، أبوحمزه. (۱۳۷۸). تفسیر (عبدالرزاق محمد حسین حرز الدین، محقق). دفتر نشر الهادی.
حبری، حسین بن حکم. (۱۴۰۸ ق). تفسیر الحبری (سید محمدرضا حسینی، محقق). مؤسسه آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث.
رضایی‌هفتادر، حسن؛ صحرائی اردکانی، کمال؛ و محمدی‌نبی کندی،باب اله. (۱۳۹۷). بررسی تطبیقی آیۀ ۱۲۴ سورۀ بقره از نگاه مفسران فریقین. پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ۷(۴)، ۱۵۴‑۱۷۰. https://doi.org/10.22091/PTT.2018.2885.1309
علیزاده، نگین؛ مودب، سید رضا؛ و رحمان ستایش، کاظم. (۱۳۹۶). بررسی تطبیقی و تحلیلی آراء تفسیری علامه معرفت و ابن‌عاشور ذیل آیۀ امامت. پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ۳(۲)، ۷‑۲۲. https://doi.org/10.22091/PTT.2018.2682.1269
عیاشى، محمد بن مسعود. (۱۳۸۰ ق). تفسیر العیاشی. المطبعة العلمیة.
فرات کوفی. (۱۴۱۰ ق). تفسیر فرات الکوفی (محمدکاظم، ویراستار). وزات الثقافة.
قبادی، مریم. (۱۳۸۶). نقد و تحلیل تفسیر فرات کوفی [پایان‌نامۀ دکتری منتشرنشده]. دانشگاه تربیت مدرس.
قمی، علی بن ابراهیم. (۱۳۷۸ ق). تفسیر القمی (طیب موسوی جزائری، ویراستار). دار الکتاب.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
According to Shiite teachings, the Imamate and leadership of the Islamic community and the succession of the Holy Prophet applies to religious and worldly affairs, and from the beginning of his mission, the Holy Prophet paid serious attention to the issue of the leadership of the Muslims after his death while introducing his successor. In order to prove Imamate and the succession of the Prophet, theological and historical proofs as well as verses of the Quran, such as verse 124 of the al-Baqarah Chapter, that is, the Trial of Abraham Verse are cited. Therefore, to discuss, criticize, and study the implication of the verse of Abraham’s trial in the issues of Imamate, it is necessary to clarify in advance whether the explanation of the concept of Imamate through the Quranic verses is based on previous specifications present in early Islam, or this Quranic explanation is formed based on later and newly created specifications and concepts. In the following research, the early Shiite exegeses under the verse of Abraham’s trial have been investigated. In this research, it becomes clear that the early Shiite exegetes did not take the verse of the trial of Abraham as proof of Imamate, at least until the 4th century, and they did not cite this verse regarding specific Imamate.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله