نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی، قم، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
در قرآن کریم، گاه، آیه یا بخشی از آیه به‌ظاهر با قبل و بعد خود ارتباطی ندارد. بخشی از آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب، مشهور به آیۀ تطهیر، چنین وضعیتی دارد. در این سوره، آیۀ ۲۸ تا پایان آیۀ ۳۴ دربارۀ همسران رسول خدا (ص) است که در آن، خداوند متعال با لحنی عتاب‌آمیز مواردی را به آنها تذکر می‌دهد و ایشان را از برخی کارها بر حذر می‌دارد، ولی در بخشی از آیۀ ۳۳ با تغییر خطاب و لحن «اهل البیت» را مورد خطاب قرار می‌دهد: «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» و دوباره در آیۀ ۳۴ خطاب را متوجه همسران پیامبر (ص) می‌کند: «وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفًا خَبِیرًا». این تغییر ناگهانی خطاب و روایاتی که مصداق بخش پایانی آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب را پنج‌تن آل‌عبا معرفی کرده باعث ایجاد دو رویکرد نادرست شده است.
رویکرد نادرست نخست اینکه برخی از دانشمندان شیعه این عدم همگونی سیاق را دلیلی بر جابه‌جایی این آیات ــ و به تعبیر دیگر، تحریف مکانی آیات ــ پنداشته‌اند. رویکرد نادرست دوم اینکه برخی دانشمندان اهل‌سنت نیز وجود چنین سیاقی را دلیلی بر رد عقاید شیعه و عدم اختصاص «اهل البیت» به حضرت فاطمه، امام علی و امام حسن و امام حسین (ع) پنداشته‌اند. داوری دربارۀ نظرات موجود و بررسی صحت و سقم آنها حکم می‌کند تا سیاق سوره و سیاق آیات موردنظر با دقت و توجه بیشتری بررسی شود. به این منظور، این مقاله، با بررسی تطبیقی دیدگاه‌های محمدتقی مدرسی و ابن‌عاشور، که با استناد به سیاق آیات، نحوۀ چیدمان آیات مذکور را بررسی کرده‌اند، به‌دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا می‌توان، با استناد به سیاق حاکم بر کل سوره و آیات ۲۸ تا ۳۴، به راه‌حلی دست یافت که نه با روایات متواتر فریقین مبنی بر اختصاص عنوان «اهل البیت» بر «خمسۀ طیبه» در تضاد باشد، نه موجب باور به تحریف مکانی شود.
عبارت‌های کلیدی در تفسیر ابن‌عاشور از آیۀ تطهیر «اهل البیت»، «رجس» و «تطهیر» است که با محوریت تغییر ضمائر، سیاق و روایات فریقین بررسی شده است. ابن‌عاشور (۱۴۲۰ ق) منظور از «بیت» در آیۀ موردبحث را بیت هر یک از همسران رسول خدا (ص) دانسته و مستند سیاقی او عبارت «وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ» در آیۀ بعد است. ابن‌عاشور مخاطبان آیۀ تطهیر را همسران رسول خدا (ص) می‌داند و علت تغییر سیاق ضمایر از جمع مؤنث به جمع مذکر را وجود پیامبر خدا (ص) در میان همسران و از باب تغلیب دانسته است. ابن‌عاشور (۱۴۲۰ ق) در مواجهه با روایات فراوان فریقین، که مراد از «اهل البیت» را حضرت علی، حضرت فاطمه و حسنین (ع) می‌داند، با استناد به ابن‌کثیر و با تشکیک در سند احادیث مذکور، نزول این فراز از آیه را در شأن ایشان نمی‌پذیرد (ج ۲۱، ص ۲۴۷). ابن‌عاشور (۱۴۲۰ ق)، ارادۀ الهی ذکرشده در آیه را ارادۀ تکوینی تفسیر می‌کند و بر اساس آن، بر این باور است که پروردگار نفوس همسران رسول خدا (ص) را تزکیه، و ایشان را از ارتکاب گناهان کبیره مصون کرده است (ج ۲۱، ص ۲۴۷).
مدرسی (1419 ق)، بر خلاف ابن‌عاشور، شأن نزول آیه را ویژۀ امام علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین (ع) دانسته است. مستند قرآنی ایشان بر این ادعا سیاق کل سورۀ احزاب است. او ابتدا ارتباط این فراز از آیه را با کل سوره و سپس ارتباط همسران رسول خدا (ص) با فراز مذکور را بیان کرده است. او منظور از «تطهیر» را عنایت ویژۀ پروردگار به «اهل البیت» از جهت علم، تقوی، و عصمت دانسته است. از منظر ایشان، ارادۀ الهی در این آیه ارادۀ تکوینی است (ج ۱۰، ص ۳۳۵).
توجه هر دو مفسر به سیاق آیات و روایات مرتبط بوده است و هردو ارادۀ الهی در آیۀ تطهیر را ارادۀ تکوینی دانسته‌اند. ابن‌عاشور آیۀ تطهیر را تنها دربارۀ همسران رسول خدا (ص) می‌داند. این در حالی است که مدرسی، بر خلاف ابن‌عاشور، تنها امیرمؤمنان (ع)، حضرت زهرا (س) و امام حسن و امام حسین (ع) را مصادیق آیۀ تطهیر دانسته و همسران را از مصادیق آیۀ مذکور به شمار نمی‌آورد. دومین تفاوت میان این دو مفسر این است که ابن‌عاشور تفاوتی میان «بیوت النبی» و «بیت» قائل نشده، در حالی که مدرسی اولی را مرتبط با خانه‌های مادی و دومی را مرتبط با امور معنوی تفسیر کرده است. و سومین تفاوت این است که ابن‌عاشور نتوانسته ارتباط میان توبیخ‌ها و سرزنش‌های متوجه همسران را با اوصاف ذکرشده در آیۀ تطهیر بیان کند.
بررسی نظرات تفسیری ابن‌عاشور و آقای مدرسی حکایت از این دارد که نظرات ابن‌عاشور با اشکالات فراوانی مواجه است، که از جملۀ آنها می‌توان اشاره کرد به تطابق نداشتن با سیاق حاکم بر سوره و آیات دیگر در شأن همسران رسول خدا (ص) در سورۀ تحریم و همچنین تطابق نداشتن با روایات فراوان موردقبول فریقین. در طرف مقابل، همخوانی دیدگاه آقای مدرسی با سیاق حاکم بر سورۀ احزاب و سایر آیات قرآن و همچنین همخوانی با روایات مورد قبول فریقین موجب شده از اشکال‌های وارد بر آقای ابن‌عاشور برکنار باشد. مطابق دیدگاه مدرسی، هرچند آیۀ تطهیر دارای شأن نزول متفاوت با آیات مربوط به همسران پیامبر (ص) است، به‌علت ارتباط تنگاتنگ با آیۀ تأسی و ارتباط با آیات مربوط به همسران رسول خدا (ص) در چینش آیات سورۀ احزاب در مکان مذکور قرار گرفته است.
قرآن کریم (حسین انصاریان، مترجم). (۱۳۸۳). اسوه.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (۱۴۲۰ ق). تفسیر التحریر و التنویر. مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. (۱۴۱۹ ق). تفسیر القرآن العظیم. دار الکتب العلمیة.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله. (۱۴۱۱ ق). شواهد التنزیل لقواعد التنزیل. وزارت فرهنگ و ارشاد.
طبرانی، سلیمان بن احمد. (۲۰۰۸ م). تفسیر القرآن العظیم. دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر. (۱۴۲۰ ق). جامع البیان فی تأویل القرآن. مؤسسة الرسالة.
طیب، عبدالحسین. (بی‌تا). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. محمدی.
مدرسی، سید محمدتقی. (۱۴۱۹ ق). من هدی القرآن. دار محبی الحسین.
واحدی، علی بن احمد. (۱۴۱۱ ق). اسباب نزول القرآن. دار الکتب العلمیة.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
How the Verse of Purification [33: 33] relates to the verses concerning the wives of the Messenger of Allah (saws) in the al-Ahzab Chapter has always been a matter of dispute among the commentators of the Shiite and Sunni denominations, such that some Shiite commentators believe in the place distortion of the Verse of Purification, and some Sunni commentators have said things in this regard that are inconsistent with other verses and traditions accepted by both denominations regarding the reason of the revelation of the Purification Verse. The purpose of this research, which is organized using a comparative method, is to determine how the said link is based on Modarresi’s and Ibn Ashour’s points of view. This study has concluded that contrary to Ibn Ashour’s view, in addition to adapting to the general context governing the al-Ahzab Chapter, Modarresi’s opinions are in full harmony with the context of the mentioned verses and authentic traditions of the two denominations. According to this point of view, the cause of revelation of Verse of Purification is different from the verses related to the wives of the Prophet (peace be upon him and his household) and the reason why it is placed next to the verses related to the wives of the Prophet (peace be upon him and his household) is so that people do not think that all the members of the family of the Prophet (peace be upon him and his household) are the same in terms of emulation and following.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله