تحلیل تطبیقی تفسیر قمی و تفسیر صافی در مسأله‌ی آیات مستثنیات

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان، ایران.

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

بررسی تطبیقی تفسیر قمی و تفسیر صافی تفاوت عملکرد مؤلفان آنها در قبال آیات مستثنیات (آیاتی که نزول آنها برخلاف نزول کل سوره تلقی می‌شود) را بازمی‌نمایاند. اهمیت و ضرورت چنین تطبیقی از آن روست که در نگاه سطحی و ابتدایی چنین تصور می‌شود که مفسران در تفاسیر روایی، بی هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات مرتبط با الفاظ و عبارات آیات پرداخته‌اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می‌دهد که مؤلفان تفاسیر روایی، همچون دیگر مفسران، با تأثیرپذیری از شرایط زمینه‌ای، در راستای کشف مراد آیات اجتهاد کرده‌اند و دست به گزینش و چینش روایات زده‌اند. رهاورد این تحقیق حاکی از افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی است، امری که در پرتو جریان افزایش تعداد مستثنیات در تألیفات قرآن‌پژوهان و مفسران در گذر زمان تحلیل می‌شود و ناشی از اقتباس فیض از مجمع‌البیان طبرسی است. خلط میان معیار مکان و زمان در تعیین سور مکی و مدنی، پیش‌فرض‌های نادرست قرآن‌پژوهان همچون عدم مواجهه پیامبر (ص) با اهل‌کتاب پیش از هجرت و ذکر اسباب نزولی که پذیرش صحت آنها محل تردید است از مهم‌ترین زمینه‌های اثرگذار بر این تفاوت عملکرد است.

تازه های تحقیق

 

Introduction

The belief of some authors of works in the field of schools of thought and exegetive currents is that the authors of narrative exegeses have only collected narrations without juristic reasoning, which often directly refer to some of the words and expressions of the verses. (To see some of these authors, see Ayazi, 1994, p. 11; Babaie, 2007, vol. 1, p. 269; Omid Zanjani, 1994, p. 192; Marfat, 2015, vol. 2, p. 225). Contrary to this idea, the evidence shows that all the authors of narrative exegeses under the influence of background conditions and in order to discover the meaning of the verses have applied juristic reasoning at least in the two categories of selecting sources and narrations. Comparing these exegeses with each other and paying attention to their different positions is a good representation of this claim. Among the stances of this difference is the approach of the authors of these exegeses towards the Mustathnayāt Verses. Mustathnayāt Verses are those verses whose revelation is considered contrary to the revelation of the entire chapter. Among the famous Shiite narrative exegeses, only the authors of Tafsīr Qommī belonging to the late third and early fourth centuries and Fayz Kashani’s Tafsīr Ṣāfī belonging to the eleventh century mentioned the Makkan or Medinite origin at the beginning of each chapter. Therefore, it is only possible to specifically and distinctly follow the Mustathnayāt Verses in these two exegeses because until the exegete’s view about the whole of the chapter is not clear in terms of revelation, there is no room left to talk about its exceptional verses. In this article, the difference between these two exegeses in the issue of the Mustathnayāt Verses and the factors affecting the reason for this stance have been explained and analyzed.

A comparison of Tafsīr Qommī and Tafsīr Ṣāfī on the subject of the Mustathnayāt Verses

The number of verses with exceptions in Tafsīr Ṣāfī has significantly increased compared to Tafsīr Qommī. Like Qommi, Fayz Kashani has discussed at the beginning of each chapter about whether it is Makkan or Medinite, with the difference that Fayz, unlike Qommi, also refers to the Mustathnayāt Verses in each chapter. In addition to this stance, this comparison has also been made during the interpretation of the verses of each chapter. In all these cases, Fayz Kashani has taken steps in this regard under the inspiration of Tabarsi’s Majmaʿ al-Bayān. Of course, the comparison of Tafsīr Ṣāfī with Tabarsi’s Majmaʿ al-Bayān indicates that Fayz has acted differently compared to Tabarsi in some cases. The increase in the number of Mustathnayāt Verses in Tafsīr Ṣāfī compared to Tafsīr Qommī is itself an example of the increase in the number of exceptions in the works of Quranic scholars over time and can be evaluated in the light of this trend. The initiator of this trend of enumerating the Mustathnayāt Verses is Maqatil b. Suleiman; a trend that started in the second century, continued to a small extent in the third century, increased in the fourth and fifth centuries, and became completely stable and widespread in the sixth and seventh centuries. Proof of this universality is Tabarsi’s Majmaʿ al-Bayān, an exegesis under whose influence Fayz mentioned the Mustathnayāt. In other words, the selection of the source that Fayz Kashani referred to in mentioning the traditions and views in this category, which itself is an example of the exegete’s juristic reasoning, has been the basis for the extensive address of the Mustathnayāt Verses in Tafsīr Ṣāfī.

Factors influencing the difference between Fayz Kashani’s stance compared to Qommi's

One of the influencing factors in this issue is the confusion between the criteria for recognizing Makkan and Medinite verses. Scholars have three types of theories regarding chapters being Makkan and Medinite criteria: time, place, and address. The attention in the writings of Islamic scholars shows that they sometimes ruled verses to be exceptions by confusing the criteria of time and place. Although this is also seen in Tafsīr Qommī, it is more visible in Tafsīr Ṣāfī. Among the other factors influencing the emergence of the Mustathnayāt Verses and their increase over time, are the causes of revelation, the acceptance of whose validity is worth considering. The presuppositions of the exegetes are other effective factors in the emergence of Mustathnayāt Verses and their increase over many centuries. Attention to the content of some of the Mustathnayāt Verses shows that all of them are related to the People of the Book. The common feature of all these verses is that they are all placed in Makkan chapters and the exegetes, including Tabarsi and subsequently Fayz Kashani, with the assumption that the People of the Book did not encounter the Prophet of Islam (peace be upon him and his household) in the pre-migration period and their relationship and interaction with the Prophet (peace be upon him and his household) only happened during the Medina period, place all the above-mentioned verses among the exceptional verses and have considered their revelation to be related to the years after the migration of the Medina period, contrary to the general context of their chapters. It should be mentioned that the exclusiveness of the interaction of the People of the Book with the Prophet of Islam (peace be upon him and his household) to the Medina era is a presupposition that is rejected according to the opinion of some researchers and based on numerous Quranic and historical evidence (cf. Kalbasi and Ahmadnezhad, 2014, pp. 175-201).

Conclusion

One of the examples of the reflection of the background conditions in the compilation of Shiite narrative exegeses is the difference between Tafsīr Qommī and Tafsīr Ṣāfī in dealing with the Mustathnayāt Verses. The comparison of these two exegeses shows the increase in the number of Mustathnayāt Verses in Tafsīr Ṣāfī, as a recent exegesis, compared to Tafsīr Qommī, as an earlier exegesis. We can mention the following issues among the most prominent factors affecting the difference between these two exegeses regarding Mustathnayāt Verses: confusion between the criteria of space and time in determining Makkan and Medinite chapters, incorrect assumptions of the exegetes such as the lack of encounter between the Prophet (peace be upon him and his household) and the People of the Book before emigration and mentioning causes of revelation, the acceptance of whose validity is doubtful.

References

Amid Zanjani, A. A. (1994). Mabani va ravesh-ha-yi tafsir-i Qurʾan. Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Persian].

Ayazi, M. A. (1994). Sair-i tatawwur-i tafasir-i Shiʿa. Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Persian].

Babaie, A. A. (2007). Makatib-i tafsiri. Samt-Research Institute of Hawza and University. [In Persian].

Faez, Q. (2012). A consideration of the theory of exceptions in Makki and Madani chapters. Motaleat-e Tafsiri, 2(8), 127-152. [In Persian].

Faez, Q. (2016). Barrasi va naqd-i tadakhul-i aayat-i Makki va Madani. Astan Quds Razavi Islamic Research Foundation. [In Persian].

Fayz Kashani, M. (1994). Tafsir al-safi. (H. Aalami, Ed.). Maktabat al-Sadr. [In Arabic].

Kalbasi Ashtari, Z., & Ahmadnazhad, A. (2014). Naqd-i didgah-i mufassiran-i muʿaser darbare-yi taʿamul-i Payamber ba Ahl-i Ketab dar Makkeh. Quranic Sciences and Tradition, 47(2), 175-201. https://doi.org/10.22059/JQST.2014.54275. [In Persian].

Marefat, M. H. (2015). Tafsir va mufassiran. Tamhid Publications. [In Persian].

Qommi, A. (1984). Tafsir al-Qommi. (T. Musavi Jazairi, Ed.). Dar al-Ketab. [In Arabic].

Tabarsi, F. (1993). Majmaʿ al-bayan. Naser Khosro Publications. [In Arabic].

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Comparative Analysis of Tafsīr al-Qommī and Tafsīr Ṣāfī regarding the Issue of the Mustathnayāt Verses*

نویسندگان [English]

  • َAli Ghafarzadeh 1
  • mahdi pichan 2
1 Assistant Professor, Islamic Teachings Department, Faculty of Theology and Teachings of the Ahlulbayt, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Ph.D. Candiddate, Quran and Hadith Sciences, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

 A comparative analysis of Tafsīr Qommī and Tafsīr Ṣāfī shows the difference in the stances of their authors regarding the Mustathnayāt Verses (the verses whose revelation is considered different to the revelation of the entire chapter). The importance and necessity of such a comparison is due to the fact that in a superficial and elementary view, it is thought that in the narrative exegeses, the exegetes have only collected narrations related to the words and expressions of the verses without any juristic reasoning (ijtihād). Contrary to this idea, the evidence shows that like other exegetes, the authors of the narrative exegeses, influenced by background conditions, have made juristic efforts to discover the meaning of the verses and have selected and arranged the narrations based on that. The result of this research indicates an increase in the number of Mustathnayāt Verses in Tafsīr Ṣāfī compared to Tafsīr Qommī, which is analyzed in the light of the increase in the number of Mustathnayāt in the works of Quranic scholars and exegetes over time and arises from Fayz’s adaptation of Tabarsi’s Majmaʿ al-Bayān. The confusion between the criteria of place and time in determining the Makkan and Medinite chapters, the incorrect assumptions of Quran scholars, such as the lack of contact between the Prophet (peace be upon him and his household) and the People of the Book before the emigration, and the mention of the causes of revelation whose validity is doubtful, are among the most important factors affecting this difference in outcomes.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mustathnayāt Verses
  • Shiite narrative exegeses
  • Ali b. Ibrahim Qommi
  • Fayz Kashani
  • Makkan and Medinite

مقدمه

باور برخی از مؤلفان آثار در زمینۀ مکاتب و جریان‌های تفسیری بر آن است که مؤلفان تفاسیر روایی، بدون هیچ اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات، که غالباً به‌ طور مستقیم به بخشی از الفاظ و عبارات آیات اشاره دارد، پرداخته‌اند. (برای دیدن برخی از این مؤلفان، نک ایازی، ۱۳۷۳، ص ۱۱؛ بابایی، ۱۳۸۶، ج ۱، ص ۲۶۹؛ عمید زنجانی، ۱۳۷۳، ص ۱۹۲؛ معرفت، ۱۳۹۴، ج ۲، ص ۲۲۵). برخلاف این تصور، شواهد نشان می‌دهد که تمامی مؤلفان تفاسیر روایی تحت‌تأثیر شرایط زمینه‌ای و در راستای کشف مراد و مقصود آیات دست‌کم در دو مقولۀ گزینش منابع و روایات اجتهاد کرده‌اند. تطبیق این تفاسیر با یکدیگر و توجه به مواضع تفاوت آنها به خوبی نمایانندۀ این ادعاست. از جمله مواضعِ این تفاوتْ رویکرد مؤلفان این تفاسیر در قبال آیات مستثنیات است. مراد از آیات مستثنیات آن دسته از آیاتی است که نزول آن برخلاف نزول کل سوره تلقی می‌شود. در میان تفاسیر روایی مشهور شیعه، تنها مؤلفان تفسیر قمی متعلق به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم و تفسیر صافی فیض کاشانی متعلق به قرن یازدهم در ابتدای هر سوره به مکی یا مدنی بودن آن اشاره داشته‌اند. بنابراین، به ‌طور خاص و مشخص پی‌گیری آیات مستثنیات تنها در این دو تفسیر امکان‌پذیر است، زیرا تا هنگامی‌که دیدگاه مفسر دربارۀ کلیت سوره از حیث نزول مشخص نباشد، جایی برای سخن گفتن دربارۀ آیات استثناء آن باقی نمی‌ماند. در این مقاله، وجه تمایز این دو تفسیر در مسئله آیات مستثنیات و عوامل اثرگذار بر چرایی این تمایز تبیین و تحلیل شده است.

مقایسۀ تفسیر قمی و تفسیر صافی در مقولۀ آیات مستثنیات

تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی به‌گونه‌ای چشمگیر فزونی یافته است. فیض کاشانی همانند قمی در ابتدای هر سوره در خصوص مکی یا مدنی بودن آن سخن گفته، با این تفاوت که فیض برخلاف قمی به آیات مستنثا در هر سوره نیز اشاره ‌دارد. علاوه بر این موضع، در خلال تفسیر آیات هر سوره نیز این مقایسه صورت پذیرفته است. فیض کاشانی در تمامی این موارد با الهام از مجمع البیان طبرسی بدین امر اقدام نموده است. البته تطبیق تفسیر صافی با مجمع البیان طبرسی حاکی از آن است که فیض در مواردی به‌گونه‌ای متفاوت نسبت به طبرسی عمل کرده است. افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی خود مصداقی از افزایش تعداد مستثنیات در تألیفات قرآن‌پژوهان اسلامی در گذر زمان است و در پرتو همین جریان قابل‌ارزیابی است. آغازگر این جریان در برشمردن آیات مستثنیاتْ مقاتل‌ بن سلیمان است. جریانی که در سدۀ دوم آغاز گشت، در سدۀ سوم تا حد کمی ادامه پیدا کرد، در سدۀ چهارم و پنجم رو به فزونی نهاد و در قرن ششم و هفتم کاملاً ثبات یافت و فراگیر شد. شاهدی بر این فراگیری مجمع البیان طبرسی است، تفسیری که فیض تحت‌تأثیر آن به ذکر مستثنیات روی آورده است. به سخن دیگر، گزینش منبعی که فیض کاشانی با استناد به آن به ذکر روایات و اقوال در این مقوله پرداخته، که خود مصداقی از اجتهادورزی مفسر است، زمینه‌ساز طرح مستثنیات به طور گسترده در تفسیر صافی شده است.

عوامل اثرگذار در تفاوت عملکرد فیض کاشانی نسبت به قمی

یکی از عوامل اثرگذار در این مسئله خلط میان معیارهای شناخت سور و آیات مکی و مدنی است. عالمان در خصوص ملاک و معیار مکی و مدنی سه نوع نظریه دارند: زمان، مکان و خطاب. دقت در نگاشته‌های عالمان اسلامی نشان می‌دهد که آنان گاه با خلط میان معیار مکان و زمان، به مستثنا بودن آیاتی حکم داده‌اند. هرچند این امر در تفسیر قمی نیز دیده می‌شود، اما در تفسیر صافی به تعداد بیشتری به چشم می‌آید. از دیگر عوامل اثرگذار بر پیدایش آیات مستثنیات و فزونی آنها در گذر زمان، اسباب نزولی است که پذیرش صحت آنها جای تأمل دارد. پیش‌فرض‌های مفسران از دیگر عوامل مؤثر در پیدایش آیات مستثنیات و افزایش آن در طی قرون متمادی است. دقت در مضمون برخی از آیات مستثنیات نشان می‌دهد که همگی آنها در ارتباط با اهل‌کتاب هستند. وجه مشترک تمام این آیات آن است که همگی در سوره‌ای مکی قرار گرفته‌اند و مفسران، از جمله طبرسی و به‌تبع آن فیض کاشانی، با این پیش‌فرض که اهل‌کتاب در دوران پیش از هجرت با پیامبر اسلام (ص) مواجهه‌ای نداشته‌اند و ارتباط و تعامل آنها با پیامبر (ص) تنها در دوران مدینه اتفاق افتاده، تمامی آیات یادشده را در زمرۀ مستثنیات قرار داده و نزول آنها را برخلاف سیاق کلی سوره‌هایشان مربوط به سال‌های پس از هجرتِ دوران مدینه دانسته‌اند. گفتنی است که انحصار تعامل اهل کتاب با پیامبر اسلام (ص) به دوران مدینه پیش‌فرضی است که طبق نظر برخی از محققان و برحسب قرائن متعدد قرآنی و تاریخی مردود است (نک کلباسی و احمدنژاد، ۱۳۹۳، صص ۱۷۵‑۲۰۱).

نتیجه‌‌گیری

یکی از مصادیق بازتاب شرایط زمینه‌ای در تألیف تفاسیر روایی شیعی تفاوت تفسیر قمی و تفسیر صافی در مواجهه با آیات مستثنیات است. مقایسۀ این دو تفسیر نشان‌دهندۀ افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی، به‌عنوان تفسیری متأخر، نسبت به تفسیر قمی، به‌عنوان تفسیری متقدم، است. از برجسته‌ترین زمینه‌های مؤثر بر این وجه تمایز میان این دو تفسیر در موضوع آیات مستثنیات می‌توان به این امور اشاره داشت: خلط میان معیار مکان و زمان در تعیین سور مکی و مدنی، پیش‌فرض‌های نادرست مفسران همچون عدم مواجهه پیامبر(ص) با اهل کتاب پیش از هجرت و ذکر اسباب نزولی که پذیرش صحت آنها محل تردید است.

کتابنامه

ایازی، محمدعلی. (۱۳۷۳). سیر تطور تفاسیر شیعه. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

 بابایی، علی‌اکبر. (۱۳۸۶). مکاتب تفسیری. سمت‌ــ‌پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

طبرسی، فضل ‌بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان. انتشارات ناصرخسرو.

عمید زنجانی، عباسعلی. (۱۳۷۳). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

فائز، قاسم. (۱۳۹۰). بررسی نظریه آیات مستثنیات سور مکی و مدنی. مطالعات تفسیری. ۲(۴)، ۱۲۷‑۱۵۲.

فائز، قاسم. (۱۳۹۵). بررسی و نقد تداخل آیات مکی و مدنی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

فیض کاشانی، محمد بن مرتضی. (۱۴۱۵ ق). تفسیر الصافی (حسین اعلمی، محقق). مکتبة الصدر.

قمی، علی‌ بن ابراهیم. (۱۴۰۴ ق). تفسیر القمی (طیب موسوی جزائری، محقق). دار الکتاب.

کلباسی، زهرا؛ و امیر احمدنژاد. (۱۳۹۳). نقد دیدگاه مفسران معاصر دربارۀ تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه، پژوهش‌های قرآن و حدیث، ۴۷(۲)، ۱۷۵‑۲۰۱. https://doi.org/10.22059/JQST.2014.54275

معرفت، محمدهادی. (۱۳۹۴). تفسیر و مفسران. انتشارات تمهید.

 

ایازی، محمدعلی. (۱۳۷۳). سیر تطور تفاسیر شیعه. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 بابایی، علی‌اکبر. (۱۳۸۶). مکاتب تفسیری. سمت‌ــ‌پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
بحرانی، سید هاشم بن سلیمان. (۱۳۷۴). البرهان فی تفسیر القرآن. مؤسسه بعثت.
بهشتی، فریده سادات. (۱۳۸۵). نگاهی تاریخی به تقسیم‌بندی مکی و مدنی. دانشگاه الزهراء.
پالمر، ریچارد. (۱۳۸۴). علم هرمنوتیک (محمد سعید حنایی، مترجم). هرمس.
ترمذی، محمد بن عیسی. (۱۳۸۷ ق). سنن ترمذی. مکتبة السلفیة.
حویزی، عبدعلی بن جمعه. (۱۴۱۵ ق). نورالثقلین (سید هاشم رسولی محلاتی، محقق). اسماعیلیان.
دیلتای، ویلهلم. (۱۳۹۱). دانش هرمنوتیک و مطالعه تاریخ (منوچهر صانعی دره‌بیدی، مترجم). ققنوس.
زرکشی، محمد بن عبدالله. ( ۱۴۲۱ ق). البرهان فی علوم القرآن. دار الفکر.
سیوطی، جلال‌الدین بن ابو‌بکر. (۱۳۹۵). الاتقان (مهدی حائری قزوینی، مترجم). امیرکبیر.
شبیری، محمدجواد. (بی‌تا). تفسیر علی ‌بن ابراهیم قمی. در حداد عادل (سرویراستار)، دانشنامه جهان اسلام. بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. https://rch.ac.ir/article/Details/11040
صدر، سید موسی. (۱۳۷۴). جعل و تحریف در روایات اسباب نزول. پژوهش‌های قرآنی، ۱(۱)، ۷۹‑۱۰۶.
طبرسی، فضل ‌بن حسن. (۱۳۷۲). مجمع البیان. انتشارات ناصرخسرو.
طبری، محمد بن جریر. (۱۴۱۲ ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن. (۱۴۲۰ ق). فهرست. مکتبة المحقق الطباطبایی.
طهرانی، شیخ آقابزرگ. (۱۴۰۸ ق). الذریعة. اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه.
عمید زنجانی، عباسعلی. (۱۳۷۳). مبانی و روش‌های تفسیر قرآن. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
عیاشی، محمد بن مسعود. (۱۳۸۰ ق). کتاب التفسیر (سیدهاشم رسولی محلاتی، محقق). چاپخانه علمیه.
فائز، قاسم. (۱۳۹۰). بررسی نظریه آیات مستثنیات سور مکی و مدنی. مطالعات تفسیری. ۲(۴)، ۱۲۷‑۱۵۲.
فائز، قاسم. (۱۳۹۵). بررسی و نقد تداخل آیات مکی و مدنی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
فرات کوفی، فرات بن ابراهیم. (۱۴۱۰ ق). تفسیر فرات کوفی. سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد.
فیض کاشانی، محمد بن مرتضی. (۱۴۱۵ ق). تفسیر الصافی (حسین اعلمی، محقق). مکتبة الصدر.
قمی، علی‌ بن ابراهیم. (۱۴۰۴ ق). تفسیر القمی (طیب موسوی جزائری، محقق). دار الکتاب.
کلباسی، زهرا؛ و امیر احمدنژاد. (۱۳۹۵). تحلیل و بررسی روایات تفسیری دربارۀ عبداللّه ‌بن سلام. آموزه‌های قرآنی، ۱۳(۲)، ۳‑۳۲.
کلباسی، زهرا؛ و امیر احمدنژاد. (۱۳۹۳). نقد دیدگاه مفسران معاصر دربارۀ تعامل پیامبر با اهل کتاب در مکه، پژوهش‌های قرآن و حدیث، ۴۷(۲)، ۱۷۵‑۲۰۱. https://doi.org/10.22059/JQST.2014.54275
مقاتل ‌بن سلیمان. (۱۴۲۳ ق). تفسیر مقاتل‌ بن سلیمان. دار احیاء التراث.
معرفت، محمدهادی. (۱۴۱۰ ق). التمهید. مرکز مدیریت حوزه علمیه.
معرفت، محمدهادی. (۱۳۹۴). تفسیر و مفسران. انتشارات تمهید.
نجاشی، احمد بن علی. (۱۳۶۵). رجال. مؤسسه النشر الاسلامی.
نحّاس، احمد بن محمد. (۱۴۰۸ ق). الناسخ و المنسوخ. مکتبة الفلاح.
هرش، اریک. (۱۳۹۵). اعتبار در تفسیر (محمدحسین مختاری، مترجم). انتشارات حکمت.
هیثمی، علی‌ بن ابی‌بکر. (۱۴۰۸ ق). مجمع الزوائد. دار الکتب العلمیة.
CAPTCHA Image