نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
چکیده
تازه های تحقیق
تفسیر تطبیقی «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» (اعراف: 141) با تأکید بر نقد زبان‌شناختی دیدگاه‌ها
سعید چراغی1 * و داود اسماعیلی۲
1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران (نویسندۀ مسئول). رایانامه: saeed.cheraghi@ahl.ui.ac.ir
2 استادیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ الهیات و معارف اهل البیت (ع)، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. رایانامه: d.esmaely@theo.ui.ac.ir
چکیده
تعبیر «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» از عبارت‌های قرآنی‌ای است که در زبان عربی فاقد پیشینه است و نخستین کاربرد آن در آیۀ 149 سورۀ اعراف و در جریانِ بیانِ بخشی از وقایع زندگی حضرت موسی (ع) ــ یعنی دعوت وی به کوه طور، عهدشکنی بنی‌اسرائیل و گوساله‌پرستی آنها ــ دیده می‌شود. این پژوهش درصدد تحلیلِ مفهومِ این عبارت و بیان چرایی برداشت‌های مختلف از آن است. با وجود آنکه مفسران قرآن به‌طور ضمنی به تحلیل این عبارت پرداخته‌اند، با توجه به شکل‌گیریِ دیدگاه‌های مختلف ذیل آیه و با عنایت به اینکه یافتن مقصود گوینده وامدار توجه به مباحث زبانی و فرامتنی است، ضرورت دارد این دیدگاه‌ها فراتر از مباحث لغوی، بلاغی، نحوی و به‌ویژه سیاق بررسی و تحلیل شود. برای دستیابی به این هدف، فضای سخن حاکم بر آیات بررسی می‌شود و معانی پشیمانی، ترس، ناتوانی، امر ناگهانی و تعابیری از این دست نقد و بررسی می‌شود. در این پژوهش، با تأمل در قواعد متنی و فرازبانی و تحلیل آنها نشان داده شده است که این آیات با عبارتِ «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» حادثه‌ای مشخص را روایت کرده که موجب تأمل بنی‌اسرائیل شده و تفسیر آن به پشیمانی، اضطراب و دیگر مفاهیم پذیرفتنی نیست.
کلیدواژگان: سورۀ اعراف: 141، بنی‌اسرائیل در قرآن، حضرت موسی در قرآن
براساس مستندات و شواهد موجود، عبارتِ «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» نخستین بار در قرآن به کار رفته و در منابع تاریخی‌ــ‌‌ادبی عرب قبل از نزول قرآن، کاربردی از این عبارت گزارش نشده است. مفسران قرآن در تفسیر آیات و ادب‌پژوهان در مباحثی مانند مجاز، کنایه و استعاره به تبیین مفاد این عبارت اقدام کرده‌اند. این امر موجب شکل‌گیری دیدگاه‌های مختلف در فهم این عبارت شده که در نگاه نخست، برخی از این برداشت‌ها با سیاق آیه سازگار نیست؛ ازاین‌رو دلالت کلی عبارت به‌ویژه در سیاق موجود درخورتأمل است تا از یک‌سو میزان تأثیرگذاریِ بررسی واژگانی این عبارت و کاربرد حقیقی یا مجازی واژگان آن روشن شود و از سویی جایگاه زبان‌شناسی و معناشناسی ــ بدون تکیه بر مباحث لغوی، ادبی، بلاغی و سیاقی ــ در درک مفهوم مشخص گردد. بر این اساس، پژوهش حاضر درصدد تحقیق دربارۀ عبارتِ «وَلَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» با کاربست زبان‌شناسی است. برای نیل به این هدف ابتدا فضای گفتمان حاکم بر آیات و سپس فضای آیه با توجه به سیاق بررسی می‌گردد، سپس با استناد به سیاق و گفتمان حاکم بر آیه، دیدگاه قرآن‌پژوهان و مفسران در برداشت معنایِ پشیمانی، ترس، ناتوانی، امر ناگهانی و ... نقد گردیده و در ادامه با بهره‌گیری از مبانی و اصول زبان‌شناسی و قواعد بلاغی و حس فرامتن، مفهومی دیگر از این عبارت عرضه می‌گردد.
بیشتر مفسران، مانند مقاتل بن سلیمان، تسترى، ابن‌قتیبه، فیض کاشانی، زمخشری و فخررازی عبارتِ «وَ لَمَّا سُقِطَ فىِ أَیْدِیهِمْ» را به معنای پشیمانی دانسته‌اند و حتی افزون بر مفهوم پشیمانی، ناتوان شدن شخص از انجام کار را نیز در مفهوم این عبارت لحاظ نموده‌اند. برخی مانند شیخ طوسی و طبرسی آن را به معنای رویارویی با بلا و خطر و ترس ناشی از آن می‌دانند. برخی همچون طبری و ابن‌عطیه مفهوم ناتوانی و بی‌فایده بودن تلاش را برگزیده‌اند، مانند اسیری که دستان او بسته شده و ناتوان و عاجز از انجام هر اقدامی است. عده‌ای چون قمی مفهوم آن را ناظر به آمدن موسی (ع) می‌دانند و می‌گویند معنای آیه این است که موسی از کوه پایین آمد و «سقط» در اینجا به معنای «پایین آمد» و «به آنها رسید» است.
شاخصه‌های زبان‌شناسی مانند فضای سخن (فرامتن)، فضای درونی آیه و بررسی گفتمان حاکم بر متن، محور جانشینی و همنشینی و زاویۀ دید از جهت ساختار صرفی و شمول معنایی نشان می‌دهد که عبارت «وَ لَمَّا سُقِطَ فىِ أَیْدِیهِمْ» را باید ذیل «تفکر» و «تأمل» بررسی کرد و بدین منظور شایسته است که فرآیند داستان را با توجه به آیات متفاوت قرآن در سوره‌های مختلف، که به مقطعی مشابه از داستان موسی (ع) می‌پردازد، دنبال کرد؛ زیرا بسیار مهم است که شرایطی را که قرآن تصویرسازی می‌نماید شناخت تا بتوان به رویکرد هدایتی آن پی‌برد.
با توجه به فضای سخن، فرازهایی تقریباً مشابه از زندگی موسی (ع) و قوم بنی‌اسرائیل در دو سورۀ اعراف و طه و تصویری از فضای حاکم در آن زمان بررسی می‌شود و ازآنجاکه تقدم و تأخر زمانی حوادث در قالب جملات، در دو سوره تفکیک شده، جهت درک بهتر، به طور هم‌زمان آیات دو سوره مورد مداقه قرار می‌گیرند. در مبحث فضای متن آیه و گفتمان‌کاوی با توجه به آیات دو سورۀ طه و اعراف، می‌توان دریافت که فضای حاکم و روح آیات رویکرد دعوت به تفکر، اندیشه و عاقبت‌اندیشی است و پشیمانی و ترس مدلولِ اولیه آیات نیست. ذیل بحث روابط متداعی و شمول معنایی، مفهومی جدید از واژۀ «سقط»، با توجه به سیاق آیات و بافت جملات، برداشت می‌شود که میدان معنایی این واژه را وسیع‌تر از آنچه پیشینیان می‌پنداشتند نشان می‌دهد و احتمال نگرش تفکر را در عملکرد بنی‌اسرائیل قوی‌تر می‌سازد. این دیدگاه در موضوع روابط جانشینی و همنشینی باز هم استحکام می‌یابد که نافی برداشت‌های پیشینیان از مفهوم عبارت «وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» است.
مباحث زبان‌شناسی ازجمله فرامتن یکی از قرائن معتبر در فهم و تفسیر آیات قرآن است؛ لذا توجه صرف به مباحث لغوی، صرفی، نحوی و بلاغی موجب مغفول ماندن برخی شواهد و قراین مؤثر در فهم است. در داستان موسی (ع)، با توجه به حاکم بودنِ فضای اندیشه در بافت آیۀ مذکور، حمل آن بر پشیمانی، ترس و مواردی از این قبیل قابل برداشت نیست. قرآن فضای این حادثه را با عبارتِ «وَ لَمَّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» بازگو نموده و درصدد بیان این مفهوم است که بنی‌اسرائیل پس از دست یافتن به گوسالۀ سامری و در اختیار گرفتن آن، توانستند گوساله را با دستان خود وارسی کنند و آنگاه با تأمل و آگاهی از عملکرد خود به اشتباه خویش پی‌بردند.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422 ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. دارالکتب العلمیة.
تستری، سهل بن عبدالله. (1423 ق). تفسیر التستری. دارالکتب العلمیه.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. دارالکتاب العربی.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. موسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر. (1412 ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. دارالمعرفة.
طوسی، محمد بن حسن. (1417 ق). التبیان فی تفسیر القرآن. دار إحیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محمد. (1415 ق). تفسیر الصافی. مکتبة الصدر.
فخررازی، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). دار إحیاء التراث العربی.
قمی، علی بن ابراهیم. (1363). تفسیر القمی. دارالکتاب.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Saeed Cheraghi1 * and Davoud Esmaely2
1 Master’s Student, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Teachings of the Ahlulbayt, University of Isfahan, Isfahan, Iran (corresponding author). Email: saeed.cheraghi@ahl.ui.ac.ir
2 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Teachings of the Ahlulbayt, University of Isfahan, Isfahan, Iran. Email: d.esmaely@theo.ui.ac.ir
Abstract
The expression “But when they became remorseful” is one of the Quranic phrases that lacks precedent in the Arabic language, with its first usage appearing in verse 149 of the al-Aʿrāf Chapter. It is part of the narrative recounting of events from the life of Prophet Moses (P.B.U.H.), specifically the account of his invitation to Mount Sinai, the betrayal of the Israelites, and their act of worshipping the golden calf. This study aims to analyze the meaning of this phrase and explore the reasons behind the diverse interpretations it has inspired. Although Quranic exegetes have implicitly analyzed this phrase, given the emergence of differing viewpoints under the verse and recognizing that understanding the speaker’s intent requires considering linguistic and contextual aspects, it becomes essential to analyze these interpretations beyond lexical, rhetorical, and syntactic dimensions, particularly within the framework of the broader context (siyāq). To achieve this goal, the study examines the thematic framework of the verses and studies and critiques interpretations associating the phrase with meanings such as regret, fear, helplessness, sudden occurrences, and similar concepts. By reflecting on and analyzing textual and extra-linguistic principles, this research demonstrates that the verses with the phrase “But when they became remorseful” narrates a specific incident that provoked reflection among the Israelites and interpreting it as signifying regret, anxiety, or other related emotions is unacceptable.
Introduction
Based on available evidence and documentation, the phrase “But when they became remorseful” first appeared in the Quran and has no recorded usage in pre-Islamic Arab historical or literary sources. Quranic exegetes in their interpretations, and literary scholars, through discussions of rhetorical devices such as metaphors, allusions, and allegory, have sought to elucidate the meaning of this expression. These efforts have resulted in diverse interpretations in the understanding this phrase, some of which, at first glance, seem incompatible with the context of the verse. Therefore, the overall implication of the phrase, particularly within its current context, warrants careful consideration. This serves both to clarify the impact of the lexical analysis of the phrase and the literal or metaphorical usage of its terms, and to highlight the role of linguistics and semantics—without reliance on lexical, literary, rhetorical, or contextual discussions—in understanding its meaning. Accordingly, this study aims to investigate the phrase “But when they became remorseful” through a linguistic lens. To achieve this objective, the overarching discourse context of the verses is first examined, followed by an analysis of the specific verse in light of its contextual framework. Subsequently, based on these, the interpretations of Quranic scholars and exegetes regarding meanings such as regret, fear, incapacity, sudden events, etc., are critically evaluated. Finally, drawing on linguistic principles, rhetorical rules, and extra-textual context, an alternative understanding of this phrase is presented.
The Meaning of “But when they became remorseful” from the Perspective of Exegetes
Most exegetes, including Muqatil b. Sulayman, Tustari, Ibn Qutaybah, Fayz Kashani, Zamakhshari, and Fakhr al-Razi, interpret the phrase “But when they became remorseful” as signifying regret. Beyond regret, some also include the concept of one becoming incapacitated or powerless to act. Others, like Shaykh Ṭusi and Tabarsi, interpret it as referring to an encounter with calamity or danger, and the fear resulting from it. Scholars such as Tabari and Ibn Atyyah associate it with helplessness and the futility of efforts, likening it to a prisoner whose hands are tied, leaving them incapable of action. Another group, including Qummi, sees it as referring to the arrival of Moses (A.S.), interpreting saqaṭa as meaning “descending” or “arriving,” thus rendering the phrase as Moses coming down from Mount Sinai.
Linguistic Analysis of “But when they became remorseful”
Linguistic features such as the discourse context (extratextual), the internal context of the verse, analysis of the prevailing discourse in the text, paradigmatic and syntagmatic relations, and the perspective from the morphological structure and semantic scope indicate that the phrase “But when they became remorseful” should be analyzed in the context of reflection and contemplation. To this end, it is crucial to trace the narrative’s progression by examining different verses across various Quranic chapters that recount similar events in the story of Moses (A.S.) because it is very important to understand the conditions that the Quran portrays in order to grasp its guiding approach.
Considering the broader discourse, parallels in the story of Moses (A.S.) and the Israelites are examined in the al-Aʿrāf and Taha chapters, along with depictions of the prevailing atmosphere of that time. Since the chronological sequence of events is segmented across these two chapters, the verses from both are studied concurrently for a more nuanced understanding. Within the textual context and discourse analysis of these chapters, it becomes evident that the prevailing tone and essence of the verses emphasize a call to thought, reflection, and deliberation regret and fear are not the primary connotations of the verses. By examining associative relationships and semantic scope, a new interpretation of the word saqaṭa emerges. When considered in light of the verses’ context and the structural arrangement of sentences, this interpretation suggests that the semantic field of the word is broader than previously assumed, strongly indicating an element of deliberation in the actions of the Israelites. This perspective is further strengthened in the context of paradigmatic and syntagmatic relationships which contradicts the interpretations of earlier scholars regarding the meaning of the phrase “But when they became remorseful.”
Conclusion
Linguistic analysis, including extratextual considerations, provides an essential framework for understanding and interpreting Quranic verses as sole reliance on lexical, morphological, grammatical, and rhetorical discussions risks overlooking crucial evidence and contexts that influence comprehension. In the story of Moses (P.B.U.H.), given the dominant intellectual atmosphere in the context of the mentioned verse, interpreting it as regret, fear, or similar concepts is not appropriate. The Quran uses the phrase “But when they became remorseful” to describe the event and to convey the idea that the Israelites, after acquiring Samiri’s calf and taking possession of it, were able to inspect the calf with their own hands, and then, upon reflection and awareness of their actions, they realized their mistake.
References
Fakhr Razi, M. (1999). Tafsir al-kabir (Mafatih al-ghayb). Dar Ihya al-Turath al-Arabi. [In Arabic].
Fayz Kashani, M. (1994). Tafsir al-safi. Maktabat al-Sadr. [In Arabic].
Ibn Atiyyah, A. H. (2001). Al-Muharrar al-wajiz fi tafsir al-kitab al-ʿaziz. Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic].
Qommi, A. (1984). Tafsir al-Qummi. Dar al-kitab. [In Arabic].
Tabari, M. (1991). Jamiʿ al-bayan fi tafsir al-Qurʾan. Dar al-Marefah. [In Arabic].
Tabarsi, F. (1993). Majmaʿ al-bayan fi tafsir al-Qurʾan. Naser Khosro. [In Arabic].
Tabatabai, M. H. (1970). Al-Mizan fi tafsir al-Qurʾan. Muassasat al-Aalami li-l Matbuaat. [In Arabic].
Tusi, M. (1996). Al-Tibyan fi tafsir al-Qurʾan. Dar Ihya al-Turath al-Arabi. [In Arabic].
Tustari, S. (2002). Tafsir al-Tustari. Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic].
Zamakhshari, M. (1986). Al-Kashshaf ʿan haqaʾiq ghawamid al-tanzil. Dar al-Kitab al-Arabi. [In Arabic].
* Received 2 December 2023; Received in revised from 5 March 2024; Accepted 11 March 2024; Published online 20 November 2024
Cite this article: Cheraghi, S., & Esmaely, D. (2024). Comparative interpretation of “But when they became remorseful” (Al-A'raf: 141) with emphasis on linguistic criticism of viewpoints. Comparative Interpretation Research, 10(2), 227‑248. https://doi.org/10.22091/ptt.2024.10472.2316
Publisher: University of Qom © The Author(s)
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله