نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم قرآنی مراغه، دانشگاه علوم و معارف قرآن، قم، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
تفسیر تطبیقی نسبت الْجِنَّة با خدا در آیۀ 158 سورۀ صافات
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ علوم قرآنی مراغه، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، قم، ایران. رایانامه: davari@quran.ac.ir
|
مقالۀ پژوهشی |
چکیده
مفسران دو معنا از الْجِنَّةِ در آیۀ 158 سورۀ صافات ارائه کرده‌اند. بیشتر مفسران مراد از این واژه را فرشتگان دانسته‌اند و تناسب معنای لغوی واژۀ «الْجِنَّة» با پوشیده بودن ملائکه از حواس ظاهری را دلیل این تفسیر اعلام کرده‌اند. طبق این دیدگاه، بین خدا و فرشتگان نسبت پدری و دختری برقرار است. گروه دوم مفسران ظاهر لفظ «الْجِنَّة» را در نظر گرفته و مراد از آن را جن شناسانده‌اند و گفته‌اند برخی از مشرکان نسبت همسری بین خدا و جن قائل بوده‌اند. مطالعۀ حاضر، با ارزیابی دلایل دو گروه از مفسران، قصد دارد علاوه بر واکاوی معنای «الْجِنَّة»، نوع نسب مذکور در آیۀ را تبیین کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد دلایل گروه نخست (بیشینۀ مفسران) ضعیف است و سیاق آیات نظر گروه دوم را تأیید می‌کند. افزون بر سیاق، آیات دیگر قرآن نیز به گمان مشرکان در همسری جن و خدا اشاره کرده‌اند. وجود روایاتی از تابعین، شأن نزول آیه و فرهنگ عرب‌های پیش از اسلام شواهد دیگری هستند که معنای منتخب را تأیید می‌کند. بنابراین آیۀ مورد بحث ساحت خدا را از هر گونه نسبت، به‌ویژه نسبت همسری با جن، تنزیه کرده است.
کلیدواژگان: جن در قرآن، صافات: 158، نسب در قرآن، دختران خدا، فرشتگان
خداوند در سورۀ مکی صافات، برای اثبات یگانگی خود، برخی باورهای مشرکان را یاد، و بر نادرستی آنها دلایلی اقامه کرده است. از آن میان، به اعتقاد آنها در پیوند میان خدا و الْجِنَّة اشاره کرده و ساحت خدا را از چنین توصیفی منزه دانسته است: «وَجَعَلُوا بَیْنَهُ وَبَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَبًا وَلَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ * سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ * إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» (صافات: 158-160؛ ترجمه: و میان خدا و جنها پیوندی انگاشتند و حال‌آنکه جنیان نیک دانسته‌اند که [برای حساب پسدادن] خودشان احضار خواهند شد. خدا منزه است از آنچه در وصف میآورند به‌استثنای بندگان پاک‌دل خدا). مفسران نسبت الْجِنَّة با خدا در آیۀ پیش‌گفته را متفاوت ذکر کرده‌اند. برخی از آنها، که نظر خود را به بیشینۀ مفسران نسبت می‌دهند، مراد از الْجِنَّة را ملائکه می‌دانند و معتقدند مشرکان آنها را دختر خدا می‌پنداشتند. گروه دوم به ظاهر الفاظ آیه توجه کرده‌اند و آن را به پیوند نَسَبی خدا و جن از نگاه مشرکان مرتبط دانسته‌اند.
در واکاوی آثار مرتبط با موضوع، به‌ویژه منابعی که به بررسی جن یا ملائکه پرداخته‌اند، به‌رغم گستردگی مباحث و تنوع آنها، منبع مشخصی به‌جز تفاسیر قرآن یافت نشد که به ذکر معنای «الجنة» در آیۀ مورد بحث بپردازد و نوع نسبت را مشخص کند. هدف پژوهش حاضر بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران دربارۀ تفسیر آیۀ مورد بحث، رفع تناقض آرای بین مفسران و تبیین مراد جدی خداوند است که با کمک منابع کتابخانه‌ای و تحلیل آیات قرآن، همچنین توجه به سیاق، فرهنگ زمان نزول قرآن و معنای لغوی واژه‌ها انجام شده است و قصد دارد به این سؤالات پاسخ دهد که مراد از «الْجِنَّة» در آیۀ مورد بحث چیست؟ نظرات مفسران در تعیین معنای این واژه چه مقوّمات و ضعف‌هایی دارند؟ و مشرکان به چه پیوندی بین خدا و الْجِنَّة معتقد بودند؟
اکثر مفسران، به دلیل تناسب معنای لغوی «جن» با پوشیده بودن ملائکه از چشم مردم، مراد از «الجنة» را در آیات مورد بحث فرشتگان دانسته‌اند و معتقدند که به باور برخی مشرکان، فرشتگان دختران خدا هستند. آیات 149–157 همین سوره نیز به همین باور عرب‌های قبل از اسلام اشاره می‌کند. روایات تعدادی از تابعین در مدرسۀ تفسیری مکه ــ همچون سعید بن جبیر، مجاهد و عکرمه ــ و سپس در مدرسۀ تفسیری عراق، مانند قتاده و سدی، این معنا را در بین عموم مفسران ترویج داد، به‌گونه‌ای که این دیدگاه با قبول بیشتر مفسران بعدی مواجه شد. از نظر این گروه از مفسران، نسبت مذکور در آیه بین خدا و «الجنة» نسبت پدری و دختری است.
قرآن در جاهای بسیاری از فرشتگان با لفظ «ملائکه» و از جن نیز با لفظ «جن» یاد کرده است و اطلاق جن بر ملائکه در قرآن رایج نیست؛ لذا عدول از لفظ وضع‌شده برای جن مخالف حکیمانه بودن قرآن است. تفاوت‌های اساسی بین جن و ملک در مادۀ خلقت، عصمت، تناسل و ... نیز تفسیر «الجنة» به فرشتگان را مردود می‌شمارد. در آیات دیگر نیز خداوند از انتساب همسر تنزیه شده است، ازجمله از قول جنیان آمده است: «وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلَا وَلَدًا» (جن: 3؛ ترجمه: و اینکه او پروردگار والاى ما همسر و فرزندى اختیار نکرده است). این سخن جنیان در انکار همسری خداوند می‌تواند بر این باور اشاره کند که برخی معتقد بودند بین خدا و جن رابطه همسری برقرار است. علاوه بر آیات قرآن، روایاتی نیز از برخی تابعین آمده است که نشان می‌دهد مراد از «الْجِنَّة» همان جن است؛ ازجمله در روایاتی از عطیه، مجاهد، کلبی و قتاده آمده است که مشرکان می‌گفتند خداوند با برخی زنانِ ارجمندِ جن ازدواج کرده و داماد آنها شده است و از این ازدواج ملائکه، به‌عنوان دختران خدا، متولد شده‌اند. این روایات مؤید به سیاق آیات و فرهنگ عرب‌های قبل از اسلام هستند. سیاق آیات نشان می‌دهد که نزاهت خداوند از نسبت با جن در نکوهش باورهای برخی قبایل عرب نازل شده است که بت‌هایی را به شکل دختر ساخته و آن را به نام دختران خدا می‌پرستیدند. همچنین برخی عرب‌ها جن را عبادت می‌کردند. به نظر این گروه از مفسران، نوع نسبت مذکور در آیۀ مورد بحث نسبت همسری خدا با جن است.
دلایل گروه نخست مفسران از اتقان کافی برخوردار نیست، زیرا تشابه معنای لغوی با پوشیده بودن فرشتگان از حواس ظاهری نمی‌تواند دلیل بر این باشد که مراد از الجنة در آیۀ 158 سورۀ صافات فرشتگان است، بلکه نیازمند کاربرد آن در اشعار و تعابیر عرب قبل از اسلام، روایات نبوی و تعابیر صحابه است که در منابع لغوی و تفسیری چنین کاربردی دیده نمی‌شود.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد سیاق آیات نظر گروه دوم را تأیید می‌کند. افزون بر سیاق، آیات دیگر قرآن نیز به گمان مشرکان در همسری جن و خدا اشاره کرده‌اند. وجود روایاتی از تابعین، شأن نزول آیه و فرهنگ عرب‌های پیش از اسلام شواهد دیگری هستند که معنای منتخب را تأیید می‌کند. بنابراین آیۀ مورد بحث ساحت خدا را از هر گونه نسبت، به‌ویژه نسبت همسری با جن، تنزیه کرده است.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر. (1420 ق). تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن‌عاشور. مؤسسة التاریخ العربی.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل. دار الکتاب العربی.
طباطبایى، سید محمدحسین. (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرسى، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ناصر خسرو.
طبرى، محمد بن جریر. (1412 ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن. دار المعرفة.
فخر رازى، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر. دار إحیاء التراث العربی.
قمى، على بن ابراهیم. (1363). تفسیر القمی. دار الکتاب.
مکارم شیرازى، ناصر . (1371). تفسیر نمونه. دار الکتب الإسلامیة.
مقاتل بن سلیمان. (1423 ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان. دار إحیاء التراث العربی.
یحیی بن سلام. (1425 ق). تفسیر یحیی بن سلام التیمی البصری القیروانی. دار الکتب العلمیة.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Exegetes have presented two meanings for “al-jinnah” in verse 158 of the al-Saffat Chapter. Most exegetes have considered the intended meaning of this term to be angels, citing the correspondence between the lexical meaning of the word “al-jinnah” and the hiddenness of angels from the external senses as the basis for this interpretation. According to this view, there is a father-daughter relationship between God and the angels. The second group of exegetes has considered the apparent meaning of the term “al-jinnah” and identified it as jinn, stating that some polytheists believed in a spousal relationship between God and the jinn. The present study, by evaluating the arguments of both groups of exegetes, aims to not only analyze the meaning of “al-jinnah” but also clarify the nature of the relationship mentioned in the verse. The findings of this research indicate that the arguments of the first group (the majority of exegetes) are weak, and the context of the verses supports the view of the second group. In addition to the context, other Quranic verses also refer to the polytheists’ belief in a marital relationship between jinn and God. The existence of narrations from the Tabiʿīn, the occasion of revelation of the verse, and the culture of pre-Islamic Arabs provide further evidence confirming the chosen meaning. Thus, the verse in question exalts God’s sanctity from any form of relationship, particularly a marital relationship with the jinn.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله