نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه رابعه بلخی، کابل، افغانستان
2 پژوهشگر مستقل، پاکستان
چکیده
تازه های تحقیق
آیۀ 34 سورۀ نساء: تفسیر تطبیقی فضل الرحمن و خامنه‌ای
اسماعیل دانش1 * و رخسانه دانش
1 دانشگاه رابعه بلخی، کابل، افغانستان (نویسندۀ مسئول). رایانامه: ismail.danesh43@gmail.com
2 پژوهشگر مستقل، پاکستان. رایانامه: kosar.rkhsanh@gmail.com
|
مقالۀ پژوهشی
|
چکیده
آیۀ «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ» (نساء: 3۴) از مهم‌ترین آیات اجتماعی‌‌ــ‌حقوقی در تبیین نقش و مسئولیت زنان و مردان در خانواده است که با ظهور چالش‌های جدید، نیاز به بازنگری در تفسیر آن افزایش‌یافته است. فضل الرحمان، با روش تاریخی‌ــ‌اجتماعی و نظریۀ دوحرکتی، قوامیت را در چارچوب زمانۀ نزول تفسیر می‌کند. خامنه‌ای، با رویکرد اجتهادی و عقلانیت اسلامی، سعی دارد از قوامیت فهم متناسب با شرایط اجتماعی امروز ارائه دهد. هدف این مقاله بررسی مبانی روش‌شناختی این دو اندیشمند در فهم و تفسیر آیۀ 3۴ سوره نساء است. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که هر دو دانشور، با وجود تفاوت در مبانی و روش‌ها، اتفاق‌نظر دارند که زن و مرد نسبت‌به یکدیگر برتری ذاتی ندارند. اختلاف‌نظرشان این است که فضل الرحمان بر نقش اقتصادی مردان تأکید دارد و بر این باور است که با شرکت زن در تأمین هزینۀ زندگی، برتری مرد کاهش می‌یابد. خامنه‌ای قوامیت را ناشی از تفاوت‌های طبیعی و مکمل بودن زن و مرد می‌داند و اعتقاد دارد که مردان، بدون برتری ذاتی، مسئولیت تأمین معیشت خانواده را بر عهده دارند.
کلیدواژگان: سورۀ نساء: 34، قوامیت مرد بر زن، زن در قرآن، حقوق زن
آیۀ 3۴ سورۀ نساء از مهم‌ترین آیات مرتبط با حقوق زن و مرد در خانواده است: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ». در جوامع سنتی، این آیه غالباً به اقتدار وبرتری مردان نسبت‌به زنان تفسیر شده است؛ اما با تحولات اجتماعی و تغییر نقش‌های جنسیتی در دنیای مدرن، این آیه موضوع بحث‌های گسترده‌ای در میان اندیشمندان اسلامی و متفکران اجتماعی قرار گرفته است. تحولات معاصر، به‌ویژه در حوزۀ حقوق زنان و عدالت جنسیتی، ضرورت بازاندیشی در تفسیر این آیه را دوچندان کرده است. از سویی، این آیه باید با شرایط و مقتضیات زمانه هماهنگ شود و از سوی دیگر، نباید از اصول ثابت و مقاصد شریعت فاصله بگیرد. در این میان، فضل الرحمان و آیت‌الله خامنه‌ای، با تفاوت در مبانی روش‌شناسی، تلاش کرده‌اند تفسیری نوین از این آیه ارائه دهند که هم پاسخگوی چالش‌های معاصر باشد و هم در چارچوب مبانی دینی باقی بماند. هدف این مقاله بررسی مبانی روش‌شناختی این دو اندیشمند در فهم و تفسیر آیۀ 3۴ سوره نساء است.
از دیدگاه فضل الرحمان، مفاد آیۀ 34 سورۀ نساء این است که مردان نسبت‌به زنان برتری کارکردی دارند نه برتری ذاتی؛ مردان مسئول کسب درآمد و صرف آن برای زنان‌اند. قرآن غالباً از برتری برخی مردان در ثروت و قدرت و نیز برتری پیامبران بر دیگران سخن می‌گوید و این برتری ذاتی نیست، بلکه کاملاً کارکردی است. اگر زنی به‌واسطۀ کسب درآمد یا به دست آوردن ارثیه ازنظر اقتصادی مستقل شود و در هزینه‌های زندگی مشارکت داشته باشد، برتری مرد خانه به همان نسبت کم خواهد شد، زیرا او به‌عنوان یک انسان هیچ برتری‌ای بر همسرش ندارد. از دیدگاه فضل الرحمان زن و مرد ازنظر دینی کاملاً باهم برابرند.
خامنه‌ای در تفسیر آیۀ مورد بحث توضیح می‌دهد که مسئولیت سرپرستی خانواده برعهدۀ مرد است. مرد موظف است با کار و تلاش نیازهای مالی خانواده را تأمین کند، درحالی‌که دارایی زن متعلق به خود اوست و تأمین معیشت برعهدۀ او نیست. او تأکید می‌کند که این آیه به معنای لزوم اطاعت کامل زن از مرد در همۀ امور نیست؛ این آیه به معنای سلطۀ مرد یا تبعیت بی‌قید و شرط زن از مرد نیست. همچنین مرد نیز نباید در همۀ امور تابع زن باشد. زن و مرد در زندگی مشترک به‌عنوان دو شریک و همراه عمل کنند و برای حفظ تعادل و پایداری خانواده، هرکدام باید در مواقع لازم از بخشی از خواسته‌های خود گذشت کنند. این نگاه تعاملی و متعادل میان زن و مرد پایه‌ای برای زندگی مشترک موفق است و با طبیعت انسانی و آموزه‌های دینی نیز سازگاری کامل دارد، زیرا زن و مرد تفاوت‌های طبیعی دارد. زن براساس طبیعت و ظرافتی که دارد کارهای سنگین را نمی‌تواند انجام بدهد. انجام کارهای سنگین که با طبیعت و ظرافت زنانگی سازگار نیست نباید زن انجام دهد. حق کار و تأمین معیشت برعهدۀ شوهر است. بنابراین چه زن کار کند و درآمد مالی داشته باشد یا درآمد مالی نداشته باشد زن و مرد نسبت‌به یکدیگر برتری ندارند؛ مرد مسئول تأمین معیشت زن است.
از دیدگاه فضل الرحمان، مردان نسبت‌به زنان برتری کارکردی دارند و چون هزینۀ زندگی و معیشت زن را مرد تأمین می‌کند باید زن از مرد تبعیت کند و اگر زن هزینه زندگی را تأمین کند به همان اندازه برتری مرد خانه کم می‌شود. طبق دیدگاه خامنه‌ای، برتری کارکردی مطرح نیست؛ همه‌جا نباید زن از مرد تبعیت کند و یا مرد از زن تبعیت کند، زیرا زن و شوهر دو شریک و دو تا رفیق هستند؛ یکجا مرد کوتاه بیاید و یکجا زن کوتاه بیاید تا بتوانند باهم زندگی کنند.
رویکرد هرمنوتیکی فضل الرحمان در تفسیر آیۀ «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ»، به‌رغم نوآوری‌های آن، به دلیل افراط در تاریخی‌گرایی و عدم تفکیک پیام عام و خاص آیه و تأکید بیش‌از حد بر زمینۀ تاریخی آیات و اینکه برتری مردان کاملاً کارکردی است، با چالش‌های جدی مواجه است. این دیدگاه از جامعیت، جاودانگی و معنای فراتاریخی قرآن فاصله می‌گیرد و به مفاهیمی تقلیل‌گرایانه منجر می‌شود. خامنه‌ای، در تفسیر آیۀ «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ»، بر مبنای اصول قرآنی و نگرش‌های اجتماعی و حقوقی اسلام، به تبیین جایگاه زن و مرد پرداخته است. از دیدگاه او، قوامیت مردان بر زنان در خانواده، به دلیل تفاوت‌های طبیعی زن و مرد و به دلیل مکمل بودن زن و مرد نسبت‌به یکدیگر است. مردان، به دلیل ویژگی‌های جسمی و روحی، در برخی زمینه‌ها توانایی مدیریت و حمایت بیشتری نسبت‌به زنان دارند. قوامیت مسئولیت مدیریتی و اخلاقی و تکلیف مرد نسبت‌به خانواده است؛ فقط به بُعد اقتصادی محدود نیست؛ شامل ابعاد مدیریتی، تربیتی و عاطفی نیز می‌شود. درواقع، مرد به‌عنوان قیم و مسئول خانواده باید در تمامی ابعاد زندگی خانوادگی حضور فعال داشته باشد. قوامیت به معنای پذیرش نقش‌های متفاوت اما مکمل زن و مرد در خانواده و، به‌عنوان یک اصل مدیریتی، ابزار تحقق آرامش، امنیت و استحکام خانواده است.
بدره، محسن؛ میرخانی، عزت السادات؛ و شاکری گلپایگانی، طوبی. (1399). تحلیل و نقد شاکله نظریه تفسیری فضل الرحمن به‌مثابه مبنایی روش‌شناختی برای برخی خوانش‌های زنانه نگر از قرآن کریم. مطالعات زن و خانواده، 8(2)، صص 9ـ35. https://doi.org/10.22051/jwfs.2020.23273.1932
خامنه‌ای، سید علی. (1379، 28 شهریور). بیانات در جلسه با جوانانی که تازه ازدواج‌کرده بودند. خامنه‌ای دات‌آی‌آر. https://khl.ink/f/21431
خامنه‌ای، سید علی. (1403). روش گرایش و قواعد تفسیری حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای. انتشارات انقلاب اسلامی.
علاقه‌بندی، فاطمه؛ و عباسی، مهرداد. (1400). مبانی و پیش‌فرض‌های فضل الرحمن در کتاب مضامین اصلی قرآن، مطالعات قرآن و حدیث، 14(2)، صص 187ـ211. https://doi.org/10.30497/quran.2021.239992.3186
علمی، محمدجعفر. (1386). بررسى و نقد نظریه فضل الرحمن در بازسازى اجتهاد در دین، فصلنامه علوم سیاسی، 10(37)، صص 71 ـ 148.
علایی رحمانی، فاطمه. (1383). بررسی تحلیلی قوامیت در آیه الرجال قوامون علی النسا. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 1(1)، صص 24ـ.51. https://doi.org/10.22051/tqh.2004.3323
فضل الرحمان، ملک. (1397). مضامین اصلی قرآن (فاطمه علاقه‌بندی، مترجم). انتشارات کرگدن. (اثر اصلی در سال 1980 م منتشرشده است)
Esak, F. (1997). Quran, Liberation and pluralism: an Islamic perspective interreligious solidarity against oppression. oxford.
Rahman, F. (1970). Islamic Modernism: Its Scope, Method and Alternatives. International Journal of Middle East Studies, 1(4), 317-333.
Rahman, F. (1982). Islam & Modernity, transformation of an intellectual tradition. The university of Chicago press.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The verse “Men are the protectors and maintainers of women” (al-Nisa: 34) is one of the most important socio-legal verses in explaining the role and responsibility of women and men in the family. With the emergence of new challenges, the need to reconsider its interpretation has increased. Fazlur Rahman, using the socio-historical method and the theory of double movement, interprets qiwamah/guardinahsip within the framework of the time of revelation. Khamenei, with a jurisprudential and Islamic rationality approach, seeks to present an understanding of qiwamah that aligns with contemporary social conditions. The purpose of this article is to examine the methodological foundations of these two thinkers in understanding and interpreting verse 34 of the al-Nisa Chapter. The findings of this study indicate that both scholars, despite differences in their foundations and methods, agree that men and women have no essential superiority over one another. Their disagreement lies in the fact that Fazlur Rahman emphasizes the economic role of men and believes that with the participation of women in providing for living expenses, men’s superiority diminishes. Khamenei considers qiwamah to stem from natural differences and the complementary nature of men and women, maintaining that men, without essential superiority, bear the responsibility of providing for the family’s livelihood.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله