نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
واکاوی تاریخی‌ــ‌تطبیقی معراج پیامبر (ص) *
زینب شمس1 ، حمیدرضا فهیمی‌تبار2 * ، حسین ستار3 ، و محمدحسن صانعی‌پور۴
1 دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران. رایانامه: z.shams@qom.ac.ir
2 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران (نویسندۀ مسئول). رایانامه: hamidrezafahimitabar@kashan.ac.ir
3 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران. رایانامه: sattar@kashanu.ac.ir
4 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران. رایانامه: saneipur@kashan.ac.ir
|
مقالۀ پژوهشی
|
چکیده
مقایسۀ انگاره‌های ساخت‌یافتۀ امروزی نظیر معراج پیامبر (ص) با ریشه‌های آن تصویر روشن‌تری از آن را نمایان می‌سازد. به‌رغم اتفاق‌نظر مسلمانان بر اصل معراج، مرور منابع اسلامی وجود آرای متفاوت در مؤلفه‌های متعدد معراج را نشان می‌دهد که از گوناگونی نگرش‌ها به آن در گذر زمان حکایت دارد. این تحقیق درصدد است دریابد که دیدگاه‌ها به معراج پیامبر (ص) در آغاز و پس از سه قرن چگونه بوده و چه عواملی در پیدایش و تطور دیدگاه‌ها مؤثر بوده است. بدین منظور، با رویکرد تاریخ انگاره و با پیش‌فرض صحت و اصالت اقوال، پس از مقایسۀ دیدگاه‌ها در نیم قرن نخست و نیمۀ دوم قرن سوم هجری (طرفین تطبیق) ازحیث چیستی، چرایی و چگونگی (لحاظ‌های تطبیق) به وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه‌های مطرح و تحلیل عوامل مؤثر در شکل‌گیری و تطور آن‌ها پرداخته است. نتیجه آنکه اقوال صاحب‌نظران پس از پذیرش و چگونگی امکان عروج، به چرایی و بهره‌مندی از کارکردهای آن متمرکز شده است. دیدگاه‌ها از کذب و سحر انگاشتن عروج تا تلقی آن به‌مثابۀ معجزه، وحی مشافهه‌ای، مقوم اسلام و مرجعی موثق برای رفع شبهات متحول شده است. عوامل اثرگذار بر دیدگاه‌ها باورهای کهن اعراب، پذیرش نبوت پیامبر (ص)، شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم و انگیزه‌های مذهبی بوده است.
کلیدواژگان: اسراء: 1، سیر شبانه، نجم: 4، معراج
معراج پیامبر (ص) به‌صراحت در قرآن نیامده، ولی صاحب‌نظران همواره آیات گوناگونی را به سیر شبانۀ پیامبر (ص) مرتبط دانسته‌اند (برای نمونه، زخرف: 45، بقره: 285‑286، مدثر: 31، انشقاق: 19) و اغلب برداشت‌ها بر محور آیات قرآن، به‌ویژه آیات ابتدایی سورۀ مبارکۀ نجم و آیۀ نخست سورۀ اِسرا، بوده است.
فهم اینکه نخستین نگاه‌ها و مباحث مطرح پیرامون معراج پیامبر (ص) چگونه بوده، چه تحولاتی را در طول زمان پشت سر گزارده، ارتباط دیدگاه‌ها با بافت تاریخی‌اش چیست، و سؤالاتی از این دست موجب می‌شود به تصویر روشن‌تر و عمیق‌تری از معراج رسید. مطالعۀ پیش‌رو با هدف کاوش نگاه‌ها به معراج پیامبر (ص) درصدد است دریابد که اولاً، دیدگاه‌ها به معراج پیامبر (ص) در آغاز (نیمۀ اول قرن نخست هجری) و پس‌از سه قرن چگونه بوده؟، و ثانیاً، چه عواملی در پیدایش و تطور این دیدگاه‌ها مؤثر بوده است؟
برای پاسخ به این سؤالات، رویکرد تاریخ انگاره به کار گرفته شده است. در گام اول، با پیش‌فرض صحت و اصالت داده‌های موجود، به تتبع در منابع دستِ‌اول اسلامی پرداخته و مجموع اقوال منسوب به هریک از صاحب‌نظرانی که قولی پیرامون معراج پیامبر (ص) به آنان منسوب شده را به ترتیب زمان انعقاد قول کنار هم نهاده و سعی شده ترسیمی از دیدگاه هریک از آنان به سیر پیامبر (ص) حاصل شود. در گام بعد با مقایسۀ وجوه اشتراک و افتراق به تحلیل عوامل مؤثر بر پیدایش و تغییر دیدگاه‌ها پرداخته شده است.
راهکار دیگر به‌منظور درک بهتر تحولات مقایسۀ دیدگاه‌ها دربارۀ سیر پیامبر (ص) در بازۀ زمانی ابتدایی (از زمان وقوع عروج تا نیمۀ اول سدۀ نخست قمری) و انتهایی (نیمۀ دوم سدۀ سوم قمری) است که پایان دورۀ حیات یازده امام بوده و امکان بررسی اثرگذاری احتمالی آرای آنان بر دیدگاه‌ها به سیر پیامبر (ص) وجود دارد.
دیدگاه‌های موجود در این دو برهه (به‌عنوان طرفین تطبیق) به مؤلفه‌های زیر تقسیم شده که لحاظ‌های تطبیق هستند:
ــ چگونگی: با توصیف فرایند عروج، اغلب زمان حین سیر را ترسیم می‌نمایند (شامل مؤلفه‌هایی نظیر زمان و مکان شروع، مرکب، همراهان، مقاطع، کیفیت، دفعات)؛
ــ چرایی: از اهداف و کارکردهای عروج حکایت دارد. ازآنجاکه همۀ اقوال از بُرده شدن پیامبر (ص) به معراج حکایت دارد و پیامبر (ص) برخلاف بسیاری از مصادیق مشهور عروج برای دست‌یابی به معراج عملی را انجام نداند و سیر ایشان غیراکتسابی بوده است، چرایی سیر متوجه زمان قبل‌از عروج ایشان نبوده و شامل گزاره‌هایی است که بیانگر برون‌دادهای فردی و اجتماعی سیر در زمان بعد از وقوع آن است؛
ــ چیستی: بیانگر ماهیت پدیدۀ عروج است.
در این بخش، پس‌از مقایسۀ وجوه اشتراک و افتراق طرفین تطبیق، عوامل مؤثر در پیدایش و تطور دیدگاه‌ها کاویده شده است.
در نیمۀ اول قرن نخست هجری، معراج اغلب به‌عنوان سفر جسمانی به بیت‌المقدس پنداشته شده است. در نیمۀ دوم قرن سوم هجری علاوه‌بر دیدگاه‌های جسمانی، دیدگاه‌های روحانی و ترکیبی نیز مطرح شده است. دو مورد (دیدن رؤیای صعود به آسمان‌ها در حین/پس‌از سیر جسمانی به بیت‌المقدس، و کل سیر در بستر خواب یا رؤیا) در نیمۀ دوم قرن سه نسبت به نیم قرن نخست هجری افزوده شده است.
به‌طور کلی در نیمۀ دوم قرن سوم هجری دستۀ جدیدی به کارکردهای سیر افزوده نشده، بلکه گزاره‌ها و نمونه‌های هر دسته و نیز جزئیات آن‌ها توسعه داشته است. در نیمۀ اول قرن نخست هجری، کارکردهای معراج بیشتر حول محور اثبات نبوت پیامبر (ص) و تقویت پایه‌های دین اسلام متمرکز بوده است، درحالی‌که در نیمۀ دوم قرن سوم هجری کارکردهای معراج گسترده‌تر شده است. مواردی مانند تعالی رسول الله (ص)، دریافت وحی غیرقرآنی، پاسخ به شبهات مطرح، همچنین بهره‌مندی از معراج در تأیید گرایش‌های سیاسی و مذهبی نیز توسعه یافته است.
به‌طور کلی در طول سه قرن در برخی مؤلفه‌های چگونگی سیر، هیچ تغییری در اقوال صاحب‌نظران دیده نشد. برخی مؤلفه‌ها نیز تغییرات اندکی داشته‌اند، اما دو مؤلفهٔ مقصد غایی و کیفیت سیر معرکۀ آرای صاحب‌نظران بوده است. در نیمۀ نخست قرن اول تنها عایشه است که کیفیت سیر را روحانی می‌داند. در نیمۀ دوم قرن سه بر تعداد باورمندان روحانی بودن سیر افزوده شده و نیز حالت سیر به‌صورت ترکیبی (روحانی و جسمانی: دیدن رؤیا پس‌از/ حین طی‌الارض به بیت‌المقدس) اضافه گردیده است. درمورد مقاطع سیر، در نیمۀ دوم قرن سه هجری نسبت به نیمۀ نخست قرن اول هجری حالت جدیدی افزوده نشده، ولی تعداد باورمندان هر دیدگاه، به‌ویژه آسمانی دیدن سیر، افزوده شده است.
در این مطالعه، دربارۀ معراج، آرای بالغ بر چهل صاحب‌نظری که دوران حیات آنان در نیمۀ اول قرن نخست تا نیمۀ دوم قرن سوم هجری بوده بررسی شد. پس از بررسی اقوال و تحلیل وجوه اشتراک و افتراق آنان نشان دادیم که پس‌از پذیرش و چگونگی امکان وقوع عروج، توجهات به چرایی و بهرمندی از کارکردهای آن متمرکز شده است. دیدگاه‌ها از کذب و سحر انگاشتن عروج تا تلقی آن به‌مثابه معجزه، وحی مشافهه‌ای، مقوّم اسلام و مرجعی موثق برای رفع شبهات تحوّل داشته است. عوامل اثرگذار بر دیدگاه‌ها باورهای کهن اعراب، پذیرش نبوّت پیامبر (ص)، شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم و انگیزه‌های مذهبی بوده است.
قرآن کریم (محمدمهدی فولادوند، مترجم). (137۶). دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ابن ابی خیثمه، احمد بن زهیر. (1۴2۴ ق). تاریخ ابن ابی‌خیثمه. الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر.
ابن ابی شیبه، عبدالله بن محمد. (1۴22 ق). المغازی. داراشبیلیاء.
ابن ابی عاصم، احمد بن عمرو. (1۴11 ق). الآحاد و المثانی. دارالرایة.
ابن‌اسحاق، محمد. (13۶8). سیرة ابن‌اسحاق. دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
احمد ابن حنبل. (1۴1۶ ق). المسند احمد بن حنبل. موسسة الرسالة.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1۴10 ق). صحیح بخاری. جمهوریه المصر العربیه.
بزار، احمد بن عمر. (1۴30 ق). المسند البزار. مکتبة علوم و الحکم.
طبری، محمد بن جریر. (1۴12 ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر طبری). دارالمعرفة.
محمدی شاهرودی، عبدالعلی. (1379). معراج در آیینه استدلال. اسوه.
* دریافت: ۱۱/۰۹/۱۴۰۲ | بازنگری: ۱۵/۱۲/۱۴۰۲ | پذیرش: ۲۱/۱۲/۱۴۰۲| انتشار برخط: ۳0/0۸/۱۴۰۳
استناد: شمس، زینب؛ فهیمی‌تبار، حمیدرضا؛ ستار، حسین؛ و صانعی‌پور، محمدحسن. (1۴0۴). واکاوی تاریخی‌ــ‌تطبیقی معراج پیامبر (ص). پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، ۱1(1)، ۴۵-۶۶. https://doi.org/10.22091/ptt.2025.12080.2419
ناشر: دانشگاه قم © نویسنده(ها)
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
A comparison of contemporary constructed notions, such as the Prophet’s (PBUH) ascension, with their roots reveals a clearer picture of them. Despite the consensus among Muslims on the ascension itself, a review of Islamic sources shows differing opinions on its various components, reflecting the diversity of perspectives on it over time. This research seeks to uncover how views on the Prophet’s ascension were at the beginning and after three centuries, and what factors influenced the emergence and evolution of these perspectives. To this end, adopting the history of concepts approach and assuming the validity and authenticity of the views, the study first compares viewpoints from the first half-century and the latter half of the third century Hijri (comparative periods) in terms of the what, why, and how (comparative considerations) and then examines the commonalities and differences among the relevant views and analyzes the factors that shaped and transformed them. The findings indicate that the opinions of scholars, after accepting the possibility and manner of the ascension, have focused on its purpose and the benefits derived from its functions. Perspectives have evolved from regarding the ascension as falsehood or sorcery to perceiving it as a miracle, direct verbal revelation, a constitutive component of Islam, and a reliable reference for resolving doubts. The factors influencing these viewpoints include the ancient beliefs of the Arabs, the acceptance of the Prophet’s) prophethood, prevailing political and social conditions, and religious motivations.
کلیدواژه‌ها [English]
)
ارسال نظر در مورد این مقاله