سازگاری إسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان در آیات 78 و 79 سورۀ نساء در اندیشۀ فخر رازی و امام خمینی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم

چکیده

 مسئلۀ «إسناد حسنات و سیئات به خدا» به‌مثابه فرعی از فروع مسئلۀ جبر و اختیار، مورد اهتمام فرهنگ قرآنی است. در این میان، در برخی آیات، حسنات و سیئات از جانب خداوند قلمداد شده (نساء:78) اما در برخی دیگر، میان حسنات و سیئات تفکیک به‌وجود آمده و حسنات از جانب خدا و سیئات از جانب انسان قلمداد گردیده است که این تفاوت در إسناد، به‌مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام مفسران بوده که در این میان، فخررازی و امام خمینی با دو نگرش متفاوت به بررسی این مسئله پرداخته و با مبانی مختلف، دو دیدگاه برجسته در حل این مسئله ارائه نموده‌اند که در نوشتار حاضر به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی این دو دیدگاه پرداخته شده است. از این رهگذر، مشخص می‌شود که فخررازی با پذیرش دیدگاه کسب، إسناد حسنات و سیئات به خدا را حقیقی دانسته، إسناد سیئات به انسان را از باب «رعایت ادب» و یا «استفهام انکاری» می‌داند؛ این درحالی است که به باور امام خمینی، «خیرات» به خدا و «شرور» به ممکنات، إسناد حقیقی دارند اما «شرور» به خدا و «خیرات» به ممکنات، إسناد مجازی.
© عشریه، ر. (1399). سازگاری إسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان در آیات 78 و 79 سورۀ نساء، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (11)، 186-161. Doi: 10.22091/ptt.2020.4643.1601
 

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

از رهگذر این جستار، مطالب زیر قابل استنتاج است:

1. فخر رازی با پذیرش دیدگاه کسب، اسناد طاعات و معاصی به خدا را پذیرفته و تعبیر «کلٌّ مِّنْ عِندِ اللَّهِ» (نساء:78) را هم شامل طاعات و هم شامل معاصی می‌داند. به باور وی، تعبیر «مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ» نه تنها با عبارت پیشین (کلٌّ مِّنْ عِندِ اللَّهِ) منافات ندارد، بلکه دلیلی بر اثبات نظریۀ کسب و اسناد ایمان به خداست.

2. فخر رازی نسبت به بخش دوم آیه (مَا أَصَابَکَ مِن سَیئَةٍ فَمِن نَّفْسِکَ) که ظاهرش با عمومیت آیۀ پیشین ناسازگار است، دو پاسخ می‌دهد: یکم. اسناد سیئه به انسان از باب رعایت ادب الهی است؛ دوم. اسناد سیئه به انسان از باب استفهام انکاری است؛ مانند فرمایش حضرت ابراهیم(ع): «هذا رَبِّی‏» (انعام:76) که بیشتر مفسران، این جملۀ حضرت ابراهیم(ع) را استفهام انکاری دانسته‌اند.

3. امام خمینی در سایۀ نظریۀ «امرٌ بین‌الامرین» و با بهره‌گیری از اصول حکمت متعالیه، با تقسیم ریشۀ بحث به چهار اصل، به حل چالش موجود در آیه می‌پردازد: یکم. اسناد حقیقی خیرات به خداوند متعال؛ دوم. اسناد مجازی خیرات به ممکنات؛ سوم. اسناد حقیقی شرور به ممکنات؛ چهارم. اسناد مجازی شرور به خداوند متعال.

4. امام خمینی در سایۀ این چهار اصل، میان آیات موردبحث جمع می‌نماید به این صورت که عبارت «قُلْ کلٌّ مِّنْ عِندِ الله» (نساء:78) ناظر به مطلق اسناد خیرات و شرور به خداست به این صورت که هم شامل اسناد حقیقی خیرات به خدا می‌شود و هم اسناد مجازی شرور به خدا را دربرمی‌گیرد؛ و تعبیر «مَّا أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ مَا أَصَابَکَ مِن سَیئَةٍ فَمِن نَّفْسِک» (نساء:79) کیفیت اسناد پیشین را شرح می‌دهد به این صورت که «حسنات» اسناد حقیقی به خدا دارند و «شرور» اسناد حقیقی به انسان.

5. «اسناد حقیقی خیرات به خدا» نقطۀ مشترک میان دیدگاه فخر رازی و امام خمینی است اما بقیۀ محورهای آن دو دیدگاه، در شمار نقاط اختلافی آنهاست که در متن نوشتار مورد ارزیابی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Attribution of Good Deeds and Sins to God or Human in the 78th and 79th Verses of Surah an-Nisa’ Based on the Idea of Fakhr Razi and Imam Khomeini

نویسنده [English]

  • Rahman Oshrieh*
Aَssociate Professor, University of the Qur’anic Science and Knowledge, Qom
چکیده [English]

The attribution of good deeds and sins to God as a subdivision in determinism and free will is noted in the Qur’anic culture. In this regard, good deeds and sins are both attributed to God in some Qur’anic verses (al-Nisa’: 78) while some other verses make a distinction between good deeds and sins and regard the first coming from God and the latter from human. This difference in attribution has always been discussed by the commentators as a significant challenge. Among the scholars, Fakhr Razi and Imam Khomeini have reviewed this subject with 2 different perspectives and statements. The results of the study show that Fakhr Razi admits the idea of Kasb and therefore he truly attributes both the good deeds and sins to God. He believes that the attribution of sins to human connotes “politeness” and “denial interrogation”. On the other hand, Imam Khomeini holds that the attribution of charities and evil deeds to God is real, while the attribution of evil deeds to God and charities to human is virtual. 
 

© Oshrie, R. (2020) The Attribution of Good Deeds and Sins to God or Human in the 78th and 79th Verses of Surah an-Nisa’ Based on the Idea of Fakhr Razi and Imam Khomeini. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (11) 161-186.  Doi: 10.22091/ptt.2020.4643.1601

کلیدواژه‌ها [English]

  • Good Deeds (Hasanat)
  • Sins (Sayi’at)
  • Charities (Kheyrat)
  • Evil
  • Fakhr Razi
  • Imam Khomeini

مراجع

قرآن کریم
اسفراینى، ملا اسماعیل؛ انوار العرفان؛ چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1383ش.
اسماعیلی، محمدعلی؛ شرح رساله طلب و اراده امام خمینی (پژوهشی در توحید صفاتی، کلام الهی، اراده الهی، جبر و اختیار، سعادت و شقاوت و سرشت انسان)؛ چاپ اول، قم: جامعة المصطفی العالمیة، 1396ش.
اشعرى، ابوالحسن؛ اللمع فی الرد على أهل الزیغ و البدع؛ تصحیح وتعلیق و تقدیم: حموده غرابة؛ قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث‏، بی‌تا.
اشعرى، ابوالحسن؛ مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین؛ چاپ سوم، آلمان: ویسبادن، 1400ق.
بهرامی، محمد؛ «خیر و شرّ در منظر علامه طباطبایی»؛ فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره 48، 1385ش.
تفتازانی، سعدالدین؛ شرح المقاصد؛ مقدمه و تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره‏، چاپ اول، بی‌جا: نشر الشریف الرضی، 1409ق.
ثعلبى نیشابورى، ابواسحاق؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن‏؛ چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1422ق.
جرجانی، میرسیدشریف؛ شرح المواقف؛ چاپ اول، قم: الشریف الرضی، 1325ق.
خمینی، روح‌الله؛ الطلب و الاراده؛ چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خمینی، روح‌الله؛ تقریرات فلسفه‏ (تقریرات درس امام خمینی)؛ مقرر: سید عبدالغنى اردبیلى‏؛ قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى‏، 1392ش.
خمینی، روح‌الله؛ شرح چهل حدیث؛ چاپ سی و یکم، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383ش.
خمینی، روح‌الله؛ لب الأثر فی الجبر و القدر؛ مقرر: جعفر سبحانی؛ چاپ اول، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، 1418ق.
رازى، فخرالدین، مفاتیح الغیب؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربى،1420ق.
رازى، فخرالدین؛ الأربعین فی أصول الدین؛ چاپ اول، قاهره: بی‌نا، 1986م.
رازى، فخرالدین؛ القضاء و القدر؛ تصحیح و تعلیق: محمدمعتصم بالله، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی، 1414ق.
رازى، فخرالدین؛ تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل؛ چاپ دوم، بیروت: دار الاضواء، 1405ق.
راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ مفردات الفاظ القرآن الکریم؛ چاپ اول، دمشق: دارالقلم، 1412ق.
سبزواری، ملاهادی؛ شرح الاسماء الحسنی‏؛ تحقیق: نجفقلی حبیبی؛ تهران:‏ انتشارات دانشگاه تهران،1372ش.
صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة؛ چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.
صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم؛ تفسیر القرآن الکریم؛ چاپ دوم‏، قم: بیدار، 1366ش.
صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم؛ شرح أصول الکافی؛ چاپ دوم، تهران: مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ وارشاد عالی، 1383ش.
صدوق، محمدبن‌علی؛ التوحید؛ چاپ اول، قم: موسسة النشر الاسلامی‏، 1398ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1411ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ نهایة الحکمة؛ تصحیح وتعلیق: غلامرضا فیاضی؛ چاپ سوم، قم: مؤسسه آموزشی امام خمینی، 1385ش.
طبرسى، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
طوسى، محمدبن‌حسن؛ ‏التبیان فى تفسیر القرآن؛ تحقیق: احمد قصیرعاملى‏، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏، ‏بی‌تا.
عبدالجبار، ابوالحسن؛ المغنی فی ابواب التوحید و العدل؛ قاهره: الدار المصریة، 1965م.
عبدالجبار، ابوالحسن؛ شرح الاصول الخمسة؛ تعلیق: احمدبن‌حسین ابی هاشم؛ ‏چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
فیاض لاهیجى؛ گوهر مراد؛ چاپ اول، تهران: نشر سایه، 1383ش.
فیض کاشانى؛ الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام؛ چاپ اول، تهران: لوح محفوظ، 1425ق.
فیومی، احمدبن‌محمدبن‌علی؛ المصباح المنیر؛ چاپ اول، قم: دارالهجرة، 1405ق.
کریم‌زاده قراملکی، قربان‌علی؛ «مسألۀ شرّ و انتساب آن به خداوند با تکیه بر آیه 79 - 78 نساء»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات تفسیری، شماره 20، 1393ش.
کلینى، محمدبن‌یعقوب؛ الکافی؛ چاپ چهارم، تهران: الطبعة الإسلامیة، 1407ق.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد؛ «خیر و شرّ»، فصلنامه علمی پژوهشی متین، شماره 23 و 24، 1383ش.
میرداماد، محمدباقر؛ التعلیقة على أصول الکافی؛ چاپ اول، قم: خیام، 1403ق.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار