بررسی تطبیقی آراء مفسران معتزله، اشاعره و امامیه در مسئلۀ ابتلا و رابطۀ آن با عدل الهی با تأکید بر دیدگاه‌های تفسیری قاضی عبدالجبار، غزالی و فیض کاشانی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه قم

2 دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات ، دانشگاه قم ، قم ،ایران

10.22091/ptt.2020.5634.1769

چکیده

از آنجا که رابطه‌ی ابتلا با عدالت الهی از جمله چالش‌های فکری اندیشنمدان اسلامی می باشد پژوهش حاضر در مقام پاسخ به این پرسش است که چگونه سنت ابتلا با عدالت خدا سازگار است،به مقایسه دیدگاه‌های قرآنی سه اندیشمند امامیه،معتزله و اشاعره دراین‌باره پرداخته تا از تدقیق در نظریات‌ آنها، رهیافتی جامع‌تر پیدا کند و ضمنا نقاط قوت و ضعف دیدگاه‌ها معلوم گردد.
مقاله حاضر با شیوه توصیف و تحلیل، ابتدا دیدگاه‌های قرآنی عبدالجبار ، غزالی و فیض کاشانی را پیرامون ملاک های ابتلا به دست آورده و به این نتیجه رسیده است که در بسیاری از ملاک ها همسو هستند. و در ادامه با توجه به جهت گیری‌های متفاوت نسبت به عدالت الهی، در مقام مقایسه آرای سه اندیشمند این نکته به دست آمد که اولا؛ بین سنت ابتلا با عدالت الهی با جهت‌گیری معتزله و اشاعره، همخوانی نیست و ثانیا؛ اگر چه انسان‌ها از سوی خداوند به امور مختلف مبتلا می‌شوند،در عین حال آنها با اختیار خویش اعمالی مرتکب شده و جزایی مطابق اعمال نصیبشان می‌شود که این عین عدالت است.در واقع این گونه مقرر شده که آنچه مطابق طبیعت بالقوه انسانی است، با ابتلا بالفعل می شود و این همان عدل الهی است.

تازه های تحقیق

جمع بندی و نتیجه‌گیری

مقالۀ حاضر در مقام پاسخ به این پرسش بود که چگونه سنت حتمی ابتلا با عدالت الهی سازگار است. برای پاسخ به این سوال، دیدگاه‌ها و تفسیرهای سه اندیشمند معتزلی، اشعری و امامیه مورد بررسی، تطبیق و مقایسه قرار گرفت تا بتوان از رهگذر تضارب آرا به‌حقیقت دست یافت. به‌همین‌جهت، ابتدا ملاک‌های قرآنی مستخرج از دیدگاه‌های ایشان دربارۀ «ابتلا» به‌دست آمد؛ که دیدیم برخی ملاک‌ها مشترک در هرسه دیدگاه، برخی مشترک در دو دیدگاه و برخی مخصوص یک دیدگاه است. ملاک‌های مشترک در هرسه دیدگاه عبارتند بودند از ترفیع درجه، خالص شدن، خیر و لطف الهی؛ و باتوجه‌به ملاک‌های مشترک و هم‌سویی که بین تفاسیر وجود دارد اشکال عدم سازگاری ابتلا با عدل الهی، بر دیدگاه معتزله وارد است زیرا آنها به آزادی و اختیار انسان در افعال خویش قائلند که دراین‌صورت، ابتلا از طرف خداوند، معنا و مفهومی ندارد و اگر ابتلا از جانب خداوند نباشد با ملاک‌های بیان شده از طرف معتزله برای ابتلا، قابل جمع نخواهد بود.

طبق دیدگاه اشاعره و غزالی نیز، رابطۀ ابتلا با عدل الهی قابل توجیه نیست زیرا طبق نظریۀ جبر اشاعره، هرآنچه در جهان رخ می‌‌دهد، از حرکت موری بر سنگی سیاه در شبی ظلمانی تا حرکات ذرات هوا، متعلق علم خداست و حاصل ارادۀ وی و تنها او فاعل و خالق این حرکات است؛ بنابراین، ابتلای برخی انسان‌ها به مصائب، با عدل الهی سازگاری نخواهد داشت. همچنین طبق نظریۀ کسب که غزالی و سایر همفکرانش بدان اعتقاد دارند، فعل از یک جهت ناشی از خدا و از جهت دیگر منتسب به انسان است و همۀ‌ افعال انسان در عین اختیاری بودن تابع ارادۀ الهی است و هرچه او بخواهد موجود می‌‌شود و هرچه را نخواهد وجود نمی‌یابد؛ اگرچه این نظریه از جبر مطلقی که اشاعره می‌گویند بهتر است، اما باز هم اشکال ابتلای انسان‌ها و شدت و ضعف آن، و عدم سازگاری با عدل الهی، به آن وارد است.

و اما طبق دیدگاه فیض کاشانی، این عدل خداست که پاداش و عقاب انسان‌ها را در قبال رفتارهای اختیاری‌شان در نظر می‌گیرد. به‌تعبیر دیگر، اگرچه خداوند بندگان خود را به امور مختلف مبتلا می‌سازد، اما انسان‌ها با اختیار خویش اعمالی مرتکب می‌شوند و جزای آنها از سوی خدا مطابق اعمال خودشان است و این عین عدالت است. از منظر وی، پاداش و عقاب، لوازم و ثمرات افعال ما هستند و چنین نیست که از بیرون بر ما وارد شوند، بلکه لواحق و تبعات اموری هستند که در ما موجودند. براین‌اساس، اگر خداوند کسی را مجازات می‌کند در واقع آنچه را که در طبیعت او به‌صورت بالقوه نهاده بود، ابراز و آشکار می‌سازد. براساس دیدگاه فیض کاشانی و ملاک‌های متعددی که برای امتحانات الهی مطرح کرده است، ابتلائات و مصیبت‌هایی که بر انسان وارد می‌شوند، با عدالت خداوند سازگار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Mu'tazilite, Ash'arite, and Twelver Shia Quran Interpreters on Affliction and its Relation to the Divine Justice: Evidence from the Tafsir-Oriented Views of Qazi Abd al-Jabbar, Ghazzali, and Fayz Kashani

نویسندگان [English]

  • Abu al-Hasan Barani 1
  • Muhammad Ali Akhaviyan 2
  • Mohsen Izadi 2
1 PhD student, Lectureship of Islamic Studies, University of Qom
2  Associate professor of Islamic Theology, University of Qom
چکیده [English]

Received: 2020-05-03   |   Accepted: 2020-09-06
 The relation of afflictions and the Divine justice has since been a serious controversy among Muslim thinkers. The present paper attempts to answer this challenge. To do so, this paper tackles their Quranic views so as to get a more comprehensive outlook of their strengths and weaknesses. In a descriptive-analytical study, first their initial criteria are derived, based on their Quranic outlooks, for they have many criteria in common. As for their differences, concerning the Divine justice, it is found out that there is little agreement among the views of the Mu'tazilites and Ash'arites on the Divine justice and afflictions, and that as men get afflicted based on a Divine will, they commit some crimes and receive their punishments in proportion to their own misconducts, a fact which is the mere justice. In other words, it has been determined that what is in line with the human nature gets activated through affliction and this is the very sense of the Divine justice.
 


 



© Barani, A.H; Akhaviyan, M.A; Izadi, M. (2021) A Comparative Study of Mu'tazilite, Ash'arite, and Twelver Shia Quran Interpreters on Affliction and its Relation to the Divine Justice: Evidence from the Tafsir-Oriented Views of Qazi Abd al-Jabbar, Ghazzali, and Fayz Kashani. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 57-75.  Doi: 10.22091/PTT.2020.5634.1769

کلیدواژه‌ها [English]

  • Criteria of affliction
  • the relation between affliction and the Divine justice
  • Fayz Kashani
  • Qazi Abd al-Jabbar
  • Ghazzali
  • thematic tafsir

مراجع

قرآن کریم
1. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دارصادر، 1414ق.
2. دهخدا، علی‌اکبر؛ لغتنامه دهخدا؛ تهران: موسسه انتشاراتی و چاپ دانشگاه تهران، 1377 ش.
3. راغب اصفهانی؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن؛ ترجمه: سید غلام‌رضا خسروی حسینی؛ تهران: مرتضوی، 1381ش.
4. شیرازی، محمد حسین؛ تفسیر تبیین القرآن؛ بیروت: دارالعلوم، 1423 ق.
5. عارف، سید محمدصادق و صاحبی، عبدالعلی؛ راه روشن (ترجمۀ کتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء اثر مرحوم فیض کاشانی)؛ مشهد: نشر بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى وابسته به آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ش.
6. غزالی، ابوحامد محمد؛ احیاء علوم الدین؛ بیروت: دارالعلم، ۱۴۰۳ق.
7. غزالی، ابوحامد محمد؛ الاقتصاد فی الاعتقاد؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
8. غزالی، ابوحامد محمد؛ الاربعین فی اصول الدین؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۹ق.
9. فخر رازی، محمد؛ تلخیص المحصل؛ بیروت: دار الاضواء، 1405ق.
10. فیض کاشانی، علامه ملامحسن؛ الوافی؛ اصفهان: مکتبة الإمام أمیر المؤمنین، ۱۳۷۰ ش.
11. فیض کاشانی، علامه ملامحسن؛ ده رساله؛ اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۳۷۱ش.
12. فیض کاشانی، علامه ملامحسن؛ رسائل؛ قم: مدرسه عالی شهید مطهری، ۱۳۸۷ش.
13. فیض کاشانی، علامه ملامحسن؛ علم الیقین فی اصول الدین؛ قم: بیدار، ۱۴۱۸ق.
14. فیض کاشانی، علامه ملامحسن؛ الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام؛ بی‌جا: داراللوح المحفوظ، ۱۴۲۵ق.
15. کیانی فرید، مریم؛ کلام شیعه -کلام معتزله؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۳ش.
16. محقق، محمدباقر؛ دائره الفرائد در فرهنگ قرآن؛ تهران: بعثت، بی‌تا.
17. مطهری، مرتضی؛ عدل الهی؛ تهران: صدرا، 1372ش.
18. معتزلی، قاضی عبدالجبار؛ متشابه القرآن؛ قاهره: مکتبه التراث، 1386ق.
19. معتزلی، قاضی عبدالجبار؛ شرح الأصول الخمسه؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
20. معتزلی، قاضی عبدالجبار؛ تنزیه القرآن عن المطاعن؛ بی‌جا: دارالنهضه الحدیثه، 1426ق.
21. معتزلی، قاضی عبدالجبار؛ المغنی فی أبواب التوحید و العدل؛ قاهره: دارالمصریه، ۱۹۶۵م.
22. معتزلی، قاضی عبدالجبار؛ المنیة و الأمل؛ اسکندریه: دارالمطبوعات الجامعیه، ۱۹۷۲م.
23. نبی، مجتبی؛ «تبیین و تحلیل مسئله شرور و عدل الهی از دیدگاه قاضی عبدالجبار، غزالی و ملاصدرا»؛ پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه معارف اسلامی قم، رشته مدرسی معارف اسلامی، استاد راهنما: محمدرضا امامی نیا، 1392ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار