شالودۀ نظام اخلاق بندگی قرآن با تأکید بر تفاسیر فریقین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیات علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری. تفسیر تطبیقی دانشگاه قم

10.22091/ptt.2020.5629.1771

چکیده

تاریخ دریافت: 06/01/1399   |   تاریخ پذیرش: 09/05/1399
اخلاق بندگی، یکی از زیربنایی‌ترین مباحث قرآن است. در فضایی نظام‌مند، فهم و تحلیل روابط آموزه‌های اخلاقی قرآن کریم، عمیق‌تر انجام می‌شود. کلیدی‌ترین ارزش در آموزه‌های اخلاق بندگی، تقواست. در این نوشتار به‌منظور کشف و تبیین جایگاه تقوا در نظام اخلاق بندگی قرآن، با روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا نظام اخلاق بندگی در قرآن به‌صورت ساختاری مخروطی‌شکل، شامل «مبانی، اصول و اهداف» مطرح می‌شود و سپس رابطۀ تقوا و اجزاء این نظام، با تأکید بر تفاسیر فریقین مانند المیزان، المنار، فی ظلال القرآن و کشّاف تبیین می‌گردد. تطبیق این تفاسیر نشان می‌دهد که در موضوعات مورد بحث، مشابهت زیادی میان آنها وجود دارد. تقوا لازمۀ موضوعاتی بنیادین مانند معرفت‌شناسی، خداشناسی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی، ارزش‌شناسی و از عوامل مهم در ایجاد، حفظ و ارتقاء اصول بینشی، گرایشی و رفتاری است. استمرار و ارتقاء تقوا برای رسیدن به اهدافِ مقدمه‌ای، میانی و غایی ضروری است. طبق تصریح آیات، «عبادت خدا» هدف مقدماتی، «تقوا» هدف میانی، و «قرب الهی» هدف غایی محسوب می‌شود.
 



© رحیمی، س.و؛ کتابی، س. (1400). شالودۀ نظام اخلاق بندگی قرآن با تأکید بر تفاسیر فریقین، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (12)، 131-105.  Doi: 10.22091/PTT.2020.5629.1771

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

بنابر اینکه امور اخلاقی دارای مراتب مختلف هستند، نظام اخلاق بندگی قرآن ساختاری مخروطی شکل دارد که مبانی آن، قاعدۀ مخروط و اصول و ارزش‌هایش، بدنۀ آن را تشکیل می‌دهند. در این نظام، عناصر به‌ویژه اصول اخلاقی، در روابط طولیِ منظم و متقابل، ایجاد و ارتقاء می‌یابند تا انسان در سیری صعودی به رأس مخروط، یعنی آن هدف غایی نظام اخلاقی برسد. در این ساختار دستیابی به اهداف مقدماتی ‌و میانی، حصول هدف غایی را تحقق می‌بخشند.

تقوا در مبانی، اصول و تحقق هدف غایی، نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند و عمده‌ترین شرط معرفت در فهم عقل و شهود قلب است. بدون تقوا نمی‌توان از ابزار شناخت بهره برد. رعایت تقوا با «مختار بودنِ انسان» است که‌ معنا می‌یابد. از آثار تقوا، رسیدن انسان به «مقام خلیفةاللهی» است. انسان متناسب با کسب مراتب تقوا، به مراتبی از مقام خلیفةاللهی نایل می‌شود. تقوا مستلزم توحید نظری و نتیجۀ توحید عملی است.

با توجه به آیات، باید به این نکات دقت کرد که تقوا ملازم با ایمان و عمل، و شرط قبولی اعمال است (مائده:27)؛ خداوند متعال طاعت را با همین شرایط می پذیرد. تقوا بهترین توشه برای وصول به قرب و رضوان الهی و اصلی‌ترین گرایشی است که ایمان و عمل را به یکدیگر پیوند می‌زند و خود از سه گرایش خوف، رجاء و محبت الهی سرچشمه می‌گیرد.

در سه بُعد بینشی، گرایشی و رفتاری، اصول اخلاقی به ترتیب عناصر ایمان، تقوا و طاعت الهی اهمیت ویژه‌ای دارند؛ ایمان همواره ملازم با تقوا و طاعت الهی است. تقوا وسیلۀ نیل به قرب و رضوان الهی است.

تبیینی که بر نظام اخلاق بندگی ارائه شد، نزدیک به ساختار اخلاقی‌ای است که علامه طباطبایی آن را مخصوص به قرآن می‌داند؛ که در آن، صفات و تفکر انسان‌ها طورى تربیت می‌شود که رذایل اخلاقی ازطریق رفع از بین می‌روند نه دفع؛ زیرا دل‌ها با معارف وحیانی پر می‌شوند و جایى براى رذائل باقى نمی‌ماند. توحید ناب، عبودیت محض را، بر اساس محبت عبودى ایجاد می‌کند.

در موضوع مورد بحث، مطالب مستخرج از تفاسیر شیعی با تفاسیر اهل‌سنت در حد بسیار گسترده‌ای مشابهت دارند و تفاوت عمده‌ای بین آنها مشاهده نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Foundations of the Quranic System of Servitude: Evidence from the Shia and Sunni Tafsirs

نویسندگان [English]

  • Seyyedah Vahideh Rahimi 1
  • Somayyeh Ketabi 2
1 Associate professor of the Quran and Hadith Sciences, University of Qom
2 PhD student of the Quran and Hadith Sciences, University of Qom
چکیده [English]

Received: 202020-03-25   |   Accepted: 2020-07-30
 The moral aspects of servitude make one of the fundamental themes in the Holy Quran; through a systematic outlook, appreciation of its moral teachings become easier. Piety is the most basic value in the moral teachings of servitude to and before God. The present descriptive-analytical study focuses first on discovering and giving definitions of piety in the servitude-oriented construct as indicated in the Holy Quran, including its elements, principles, and aims, followed by the relation of piety and the elements of this structure based on such tafsirs as al-Mizan, al-Minar, Fi Zilal al-Quran, and al-Kashshaf. Comparison reveals that they share in many points. Piety is an element basic to epistemology, theology, anthropology, and cosmology; hence an important element in the formation, preservation, and improvement of one's outlook, moral inclinations, and moral code of conducts. Continuation and improvement of piety is essential for achieving elementary, intermediate, and ultimate aims. According to Quranic verses, worshipping God is an elementary aim, piety is the intermediate aim, and getting well nigh to God is the ultimate aim.
 



 



© Rahimi, S.V; Ketabi, S (2021) Foundations of the Quranic System of Servitude: Evidence from the Shia and Sunni Tafsirs. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 105-131.  Doi: 10.22091/PTT.2020.5629.1771

کلیدواژه‌ها [English]

  • Moral system
  • servitude moralities
  • ethical basics
  • ethical principles
  • ethical aims
  • piety
قرآن کریم (ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی)
1. ابن‌ابى‌حاتم، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ تفسیر القرآن العظیم؛ ریاض: مکتبه نزار مصطفی الباز، 1419ق.
2. ابن‌‌مسکویه‌، احمد‌بن‌محمد؛ اخلاق‌ و راه‌ سعا‌دت (اقتبا‌س‌ و ترجمه‌ از طها‌رة‌ الاعراق)؛ اقتباس و ترجمه از بانو امین؛ تهران: نهضت زنان مسلمان، 1360ش.
3. ابن‌فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغه؛ قم: دارالفکر، 1979م.
4. ایزوتسو، توشیهیکو؛ مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن مجید؛ تهران: فرزان روز، 1394ش.
5. باقری، خسرو؛ نگاهی دوباره به تربیت اسلامی؛ تهران: مدرسه، 1389ش.
6. بحرانی، میثم‌بن‌علی؛ قواعد المرام فی علم الکلام؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1406ق.
7. بیضاوی، عبدالله بن عمر؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى)؛ بیروت:دار إحیاء التراث العربی، 1418ق.
8. جوادی‌آملی، عبدالله؛ معرفت‌شناسی در قرآن؛ قم: اسراء، 1393ش.
9. حسینی، اکبر؛ «تحلیلی بر ساختار نظام اخلاقی در ادیان»؛ معرفت ادیان، شماره اول (دوره 25)، 1394ش.
10. راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دمشق-بیروت: دار القلم-دار الشامیه، 1412ق.
11. رشیدرضا، محمد؛ تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار؛ بیروت: دارالمعرفه، 1414ق.
12. رهنمایی، احمد؛ مکتب تربیتی علامه طباطبایی؛ قم: موسسه‌ آموزشی‌ و پژوهشی‌ اما‌م‌ خمینی‌، 1390ش.
13. زمخشری، محمود‌بن‌عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏؛ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
14. سراج‌زاده، حسن؛ درآمدی بر نظام اخلاقی قرآن (نگاهی نو به چگونگی شناخت و نظام‌مندسازی گزاره‌های اخلاقی قرآن)؛ اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1397ش.
15. سیدقطب؛ فى ظلال القرآن‏؛ بیروت: دار الشروق، 1425ق.
16. شوکانی، محمد؛ فتح القدیر؛ دمشق: دار ابن‌کثیر، 1414ق.
17. صالحی، مجید؛ «مبانی معرفت‌شناختی تربیت توحیدی (امکان، منابع، موانع)»؛پژوهش‌های اعتقادی- کلامی، شماره 35 (سال نهم)، 1398ش.
18. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ به‌ترجمۀ سید محمدباقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى ‏وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، 1374ش.
19. طبری، محمد‌بن‌جریر؛ جامع البیان فى تفسیر القرآن؛ بیروت: دارالمعرفه، 1412ق.
20. طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد؛ مجمع البحرین؛ تهران: مکتب المرتضویه، 1375ش.
21. عباسی، بابک؛ دانشنامه جهان اسلام؛ تهران: بنیا‌د دایره‌المعا‌رف‌ اسلامی‌، 1372ش.
22. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد؛ العین؛ قم: دارالهجره، بی‌تا.
23. فیض‌کاشانی، محمد‌بن‌مرتضى‏؛ تفسیر الصافی؛ تهران: مکتبه الصدر، 1415ق.
24. قرطبى، محمد‌بن‌احمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛تهران: ناصر خسرو، 1364ش.
25. مصباح، مجتبی و محدر، تقی؛ «تحلیل فلسفی مبدئیت توحید برای فضایل اخلاقی و ارائه تعریف و الگویی جدید از فضایل اخلاقی»؛ معرفت فلسفی، شمارۀ سوم (دوره 63)، 1398ش.
26. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ خودشناسی برای خودسازی؛ قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1382ش.
27. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ به‌سوی او؛قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1383ش.
28. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ معارف قرآن 3-1 (خداشناسى، کیهان‌شناسى، انسان‌شناسى)؛ قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1393ش.
29. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ فلسفه اخلاق؛ قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1394ش.
30. مصباح‌یزدی، محمدتقی؛ آموزش فلسفه؛قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1398ش.
31. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
32. مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری؛ تهران: صدرا، 1388ش.
33. مکارم‌شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ قم: مدرسة الامام علی‌بن‌ابی‌طالب‌(ع)، 1377ش.
34. مکارم‌شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
35. واسطی، عبدالحمید؛ نگرش سیستمی به دین؛ مشهد: موسسۀ راهبردی علوم و معارف اسلامی، 1388ش.
CAPTCHA Image