بازخوانی آراء تفسیری مفسران در آیۀ خطاب (فصلت:11) با رویکرد تطبیقی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد واحد اصفهان (خوراسگان)

2 استادیار مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی قم

10.22091/ptt.2020.4469.1577

چکیده

تاریخ دریافت: 18/11/1398   |   تاریخ پذیرش: 23/03/1399
در حوزۀ معارف قرآنی یکی از مباحث اختلاف‌برانگیز بین مفسران، حمل آیات خطاب بر زبان تمثیل (نمادین) یا زبان حقیقت است. از این موارد می‌توان به آیۀ «ثُمَّ استوى اِلىَ السَّماءِ و هى دُخانٌ فقالَ لَها و لِلارضِ أئْتیا طَوعاً اَوکَرها قَالتا اَتینا طائِعینَ» (فصلت:11) اشاره نمود که برخی از مفسران آن را بر زبان حقیقی، و بسیارى از ایشان اعم از مفسران متقدم و معاصر، با ذکر دلایلی آن را بر زبان نمادین حمل کرده‌اند. این پژوهش ضمن تبیین زبان تمثیلی و نمادین، دلایل طرفداران خطاب حقیقی و تمثیلی را بررسی کرده و با تکیه بر پذیرش تسری آگاهی و هوشمندی در موجودات هستی اما در مراتب گوناگون، آیه را داراى دو سطح معنایی یافته است؛ نخست، سطحی که مخاطبِ آن دارای فهم سادۀ عرفى است و دیگر، سطحی که مخاطب قادر به فهم حقیقت معناى آیه است. به استناد مرتبۀ نخست، آیه تمثیل و از مصادیق زبان نمادین و به استناد مرتبۀ دوم، آیه بر معناى حقیقى که سرایت علم و شعور در موجودات است، دلالت دارد.
 


© شریفی، ع؛ خوش‌نیت، غ.ر. (1400). بازخوانی آراء تفسیری مفسران در آیۀ خطاب (فصلت:11) با رویکرد تطبیقی، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (12)، 183-161.  Doi: 10.22091/PTT.2020.3988.1496

تازه های تحقیق

نتیجه‌

اساسِ اختلاف مفسران در تفسیر آیۀ خطاب (فصلت:11) مبنی‌بر حقیقی یا نمادین بودن آن، ریشه در تعمیم شعور به‌جمادات دارد. عدم اعتقاد به شعور جمادات تفسیر این آیه را به‌سمت پذیرش زبان نمادین پیش می‌برد و دو بحث «خلاف حکمت بودن خطاب با حاصل» و «محال بودن آن با معدوم» را منتفی می‌نماید. به‌نظر می‌رسد اینکه اکثر مفسران زبان نمادین را در این آیه برگزیده‌اند به‌همین دلیل بوده است؛ اما نکته‌ای که این مفسران از آن غفلت کرده‌اند آن است که اصل در تفسیر، ظاهر آیه است و گام برداشتن بر اساس ظاهر، منطقی‌تر به‌نظر می‌رسد و حمل آن بر معنایی مجازی نیاز به معیارهایی همچون قرینۀ صارفه و عدم امکان حمل بر معنای حقیقی دارد و به‌صرف استبعاد، نمی‌توان به تمثیل و مجاز، آیه را تفسیر کرد؛ و این مطلبی است که اکثر این مفسران، خود، در آیات شبیه به این آیه، مانند شهادت اعضاء و جوارح و سخن گفتن زمین در قیامت به آن اشاره‌کرده و بر اساس آن، خطاب را حقیقی گرفته‌اند؛ اما لازمۀ پذیرش شعور در جمادات و تفسیر بر اساس ظاهر آیه، بررسی و پاسخ‌گویی به ابهامات آیه را به‌همراه دارد. اینجاست که مفسرانِ قائل به خطاب حقیقی، درصدد پاسخ‌گویی برآمده و نظراتی را بیان داشته‌اند؛ در این میان، علامه طباطبایی در المیزان ضمن وجود اشتراکاتی با مفسران به‌گونه‌ای متفاوت به تفسیر آیه پرداخته است. ایشان بیان می‌دارند که آیه در مقام تکوین بوده و امر تکوینی موقع خلقت موجودات را بیان می‌دارد و فرمان خدا و پاسخ زمین و آسمان صفت ایجاد و تکوین را ممثل مى‏کند تا فهم مردم ساده آن را درک کند. ازطرفی از کلام خداى تعالى استفاده مى‏شود که خداوند متعال علم و شعور را براى تمامى موجودات قائل است، چیزى که هست سخن گفتن خدا با هر چیزى به‌حسب حال آن چیز و مناسب با آن است، بنابراین آیۀ موردِبحث یکى از مواردى است که خدا با موجودات سخن گفته است. همچنین ایشان بیان می‌دارند، استنباط قرآنی علاوه بر پذیرش سرایت علم در تمام موجودات هستى، مخاطب ساختن هر موجودى به‌حسب مرتبه وجودى اوست. براین‌اساس، آیه داراى دو مرتبه و دو سطح است. سطح فهم ساده عرفی و سطح فهم حقیقت معنای آیه. به استناد سطح نخست، آیه تمثیل و از مصادیق زبان نمادین است و به استناد سطح دوم، بر معناى حقیقى که سرایت علم و شعور در تمام موجودات است، دلالت دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Re-Reading of the Quran Interpreters' Views of the 11th Verse of the Sura Faussilat

نویسندگان [English]

  • Abbas Sharifi 1
  • Gholamreza Khoshniyyat 2
1 PhD student of the Quran and Hadith Sciences, Islamic Azad University of Khorasgan, Isfahan
2 Assistant professor of Shaid Mahallati College, Qom
چکیده [English]

Received: 2021-02-23   |   Accepted: 2020-06-12
 In the field of Quran scholarship, one of the controversial topics concerns the phenomenon of language as referred to in the Holy Quran, that is to say, whether it was real or symbolic. One of them concerns the 11th verse of the Sura Fussilat which some Quran interpreters regard it as a real language, while others, mostly the modern ones, have interpreted it as a symbolic language. The present paper seeks to discuss various aspects of language and language use and concludes that it has had two levels of signification. The first-rate level is concerned with what the common reader stands, and the second-rate level concerns what the knowledgeable reader may find out therein. In other words, the first-rate level is a symbolic language, while the second-rate level pertains to the real sense of the verse that pertains to percolation of knowledge and understanding in and to all the creation.
 


© Sharifi, A; Khoshniyyat, Gh.R. (2021) A Comparative Re-Reading of the Quran Interpreters' Views of the 11th Verse of the Sura Faussilat. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 161-183.  Doi: 10.22091/PTT.2020.4469.1577

کلیدواژه‌ها [English]

  • Address
  • symbolism
  • truth
  • obedience
  • dissidence
  • the Sura Fussilat

مراجع

قرآن کریم
1. آلوسی، محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.
2. ابوحیان‌اندلسی، محمد بن‌یوسف؛ بحر المحیط فی تفسیر؛ بیروت: دار الفکر، 1420ق.
3. ابن‌عاشور، محمدبن‌طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
4. امین اصفهانی، سیده نصرت؛ مخزن العرفان؛ تهران: نهضت زنان مسلمان، 1361ش.
5. بروجردى، ابراهیم؛ تفسیر جامع؛ چاپ سوم، تهران: صدر، 1341ش.
6. بغدادی علاء‌الدین، علی‌بن‌محمد؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1415ق.
7. بلاغى، سید عبدالحجت؛ حجة التفاسیر؛ قم: حکمت، 1345ش.
8. بیضاوى، ناصرالدین ابوسعید؛ تفسیر قرآن؛ بیروت: مؤسسه اعلمى، 1418ق.
9. ثعالبی، عبدالرحمن‌بن‌محمد؛ جواهر الحسان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التذاث العربی، 1418ق.
10. جرجانی، حسین‌ابن‌حسن؛ جلاء الاذهان و جلاء الاحزان؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377ش.
11. جرجانی، عبدالقاهر؛ اسرار البلاغه؛ محقق: محمود محمد شاکر؛ جده: دار المدنی، 1412ق.
12. جعفری، یعقوب؛ تفسیر کوثر؛ تهران: انتشارات هجرت، 1376ش.
13. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ قم: اسراء، 1383ش.
14. جوزى، ابن‌قیم؛ الامثال فى القرآن الکریم؛ تحقیق: سعید محمد نمرالخطیب، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
15. حسینی شیرازی، سید محمد؛ تبیین القرآن؛ بیروت: دار العلوم، 1423ق.
16. حسینى همدانى، محمد؛ انوار درخشان در تفسیر قرآن؛ تهران: کتاب‌فروشی لطفی، 1404ق.
17. خطیب، عبدالکریم؛ تفسیر قرآنی للقرآن؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
18. رادفر، ابوالقاسم؛ فرهنگ بلاغى ـ ادبى؛ تهران: انتشارات تهران، 1368ش.
19. رازى، فخرالدین؛ مفاتیح الغیب؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
20. راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ چاپ اول، بیروت: دار العلم، 1412ق.
21. زحیلی، وهبه‌بن‌مصطفی؛ التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج؛ بیروت: دار الفکر المعاصر، 1418ق.
22. زمخشری، محمد؛ الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل؛ چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
23. سبزواری نجفی، محمدبن‌حبیب‌الله؛ الجدید فی تفسیر القران الکریم؛ بیروت:دار التعارف للمطبوعات، 1406ق.
24. سیوطی، جلال‌الدین؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
25. شاه عبدالعظیمى، حسین؛ تفسیر اثنى‌عشرى؛ تهران: میقات، 1363ش.
26. شبر، سید عبدالله؛ تفسیر القران الکریم (شبر)؛ چاپ اول، بیروت: دار البلاغه للطباغه و النشر، 1412ق.
27. شبر، سید عبدالله؛ جوهر الثمین؛ کویت: مکتبه الالفین، 1407ق.
28. شریف لاهیجی، محمدبن‌علی؛ تفسیر شریف لاهیجی؛ تهران: نشر داد، 1373ش.
29. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم؛ الاسفار الاربعه؛ بی‌جا: مصطفوى، 1368ش.
30. صدر المتالهین، محمد بن‌ابراهیم؛ تفسیر القرآن الکریم؛ چاپ دوم، قم: انتشارات بیدار، 1366ش.
31. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چاپ پنجم، قم: جامعه مدرسین، 1417ق.
32. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ جوامع الجامع؛ مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس، 1377ش.
33. طبرسی، فضل‌بن‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القران؛ چاپ اول، تهران: انتشارات فراهانی، 1360ش.
34. طبرى، محمدبن‌جریر؛ جامع البیان؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1412ق.
35. طوسی، محمدبن‌حسن؛ التبیان؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1409ق.
36. طیب، سید عبدالحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام، 1378ش.
37. علوى‌حسینى‌موسوى، محمدکریم؛ کشف الحقایق؛ چاپ سوم، تهران: حاج عبدالمجید صادق نوبرى، 1369ش.
38. فراست‌خواه، مقصود؛ زبان دین؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1376ش.
39. فیض‌کاشانی، ملامحسن؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ قم: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی قم، 1418ق.
40. قاسمی، محمدجمال‌الدین؛ محاسن التأویل؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1418ق.
41. قرطبى، ابوعبدالله محمد انصارى؛ الجامع لاحکام القرآن؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1364ش.
42. قریشى، على‌اکبر؛ احسن الحدیث؛ تهران: نشر بنیاد بعثت، 1366ش.
43. قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن؛ لطائف الاشارات؛ مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب، بی‌تا.
44. قمی، علی‌بن‌ابراهیم؛ تفسیر قمی؛ چاپ چهارم، قم: دار الکتاب، 1375ش.
45. قیّم، عبدالنبی؛ فرهنگ معاصر عربی – فارسی؛ تهران: نشر فرهنگ معاصر، 1385ش.
46. کاشانى، مولى فتح‌الله؛ زبده التفاسیر؛ قم: نشر بنیاد معارف، 1423ق.
47. کاشانى، مولى فتح‌الله؛ منهج ‌الصادقین؛ تهران: کتاب‌فروشی محمدحسن علمی، 1336ش.
48. لویس معلوف؛ منجد فی اللغة؛ بیروت: دارالمشرق، 1908م.
49. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
50. محمدرضایی، محمد؛ «علامه طباطبایی و زبن نمادین و انشایی در قرآن»؛ پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 4، 1393ش.
51. مدرسی، سیدمحمدتقى؛ من هدى القرآن؛ تهران: دارالهدى، 1406ق.
52. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
53. معرفت، محمد‌هادى؛ التفسیر و المفسرون؛ مشهد: دانشگاه رضوى، 1418ق.
54. مغنیه، محمدجواد؛ الکاشف؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1424ق.
55. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.
56. نصیری، علی؛ «قرآن و زبان نمادین»؛ نشریه معرفت، شماره 35، 1379ش.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار