تضمین نحوی در افعال لازم و متعدی و اعتبار سنجی این افعال در تفاسیر «التبیان، الجامع لعلوم القرآن و المیزان» (بررسی موردی)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استاد و عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی مقطع دکترا زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی

10.22091/ptt.2020.4446.1574

چکیده

تاریخ دریافت: 12/02/1399   |   تاریخ پذیرش: 31/06/1399
علم نحو به‌عنوان علم خاص و پدیدۀ تضمین نحوی به‌عنوان قائدۀ فرعی در راستای درک و تفسیر صحیح قرآن شکل گرفته و پژوهشگران و دانشمندان علم نحو در آثار خود به نقش و کارکرد تضمین نحوی و فوائد آن پرداخته‌اند. یکی از فوائد و کارکردهای تضمین نحوی، تغییر افعال لازم به افعال یک مفعولی یا بیشتر، و افعال متعدیِ یک مفعولی به افعال دو مفعولی است. در این مقاله ضمن معناشناسی تضمین نحوی و معرفی پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، به بررسی تطبیقی این پدیدۀ ادبی در قالب افعال لازم و متعدی در سه تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن»، «الجامع لأحکام القرآن» و «المیزان» می‌پردازیم. دست‌یافته‌های قابل‌توجهی را در این پژوهش می‌توان مشاهده کرد؛ ازجمله آنکه یکی از فوائد مهم تضمین نحوی تغییر افعال لازم به متعدی یک مفعولی یا بیشتر و تغییر افعال متعدی یک مفعولی به دو مفعولی است که در تعلیل نحوی و ایجاز بلاغی اغراض آن دیده می‌شود؛ و دیگر اینکه نحویان در آشنایی با تضمین نحوی بر مفسران مقدم هستند و تلقی این سه مفسر شیخ طوسی، قرطبی و علامه طباطبائی از تضمین نحوی با نحویان یکی است. شیخ طوسی و قرطبی در تفسیر آیات متضمن از اصطلاح تضمین استفاده نکرده‌اند و از واژه‌های جایگزین مانند «بمنزلة»، «أی» و «معناه» مدد گرفته‌اند ولی علامه طباطبائی از اصطلاح «تضمین» استفاده کرده است.



© خلیفه‌شوشتری، م.الف؛ صادقی، الف. (1400). تضمین نحوی در افعال لازم و متعدی و اعتبار سنجی این افعال در تفاسیر، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (12)، 234-211.  Doi: 10.22091/PTT.2020.4446.1574

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

ابتدا دانشمندان علم نحو، تضمین را کشف کردند و بعد مفسرین در تبعیت از نحویان با این پدیدۀ نحوی آشنا شدند؛ نقش تضمین نحوی در رفع ابهامات و زدودن اشکالات نحوی و تبیین مفاهیم قرآنی بر عالمان قرآن پوشیده نیست ولی دانشمندان علم نحو بیش از مفسرین در آثار خود بدان توجه داشته‌اند. یکی از مکنونات و اسرار بلاغی قرآن این است که در جهت ایجاز کلام، افعال لازم یا متعدی یک مفعولی را به‌کار برده است و به‌وسیلۀ تضمین نحوی، فعل لازم به فعل متعدی یک مفعولی یا بیشتر تغییر می‌یابد و یا فعل متعدی یک مفعولی به دو مفعولی تبدیل می‌شود یا حکم فعل لازم را می‌گیرد. در این سیر تحول با اجرای حکم تضمین نقش حروف جر متناسب با فعل مُضمِن و فعل مُضمَن بسیار حائز اهمیت هستند و وجود این حروف، بیشتر نوع فعل متعدی یا فعل لازم را مشخص می‌کردند.

شیخ طوسی و قرطبی اصطلاح تضمین را به‌کار نبرده‌اند و از واژه‌های جایگزین استفاده کرده‌اند ولی این بدان معنا نیست که از نقش و کاربرد تضمین نحوی غافل بوده‌اند، زیرا در تفسیر و تبیین برخی آیات، از تضمین نحوی مدد گرفته‌اند و در برخی موارد نیز با غفلت از تضمین نحوی در تفسیر آیات متضمن دچار خطا و اشتباه شده‌اند؛ اما علامه طباطبایی به صراحت اصطلاح تضمین را به‌کار برده و اکثر آیات متضمن را بر اساس این پدیدۀ نحوی تفسیر کرده است؛ بااین‌وجود در هیچ‌یک از این سه تفسیر، تعریفی از تضمین نحوی ارائه نشده ولی عبارات و بیانات متعددی در این تفاسیر بیانگر آن است که تلقی نویسندگان آنها از این پدیدۀ نحوی با نحویان همخوانی داشته است. این جستار نشان داده که این سه مفسر به ظهور تضمین نحوی در افعال لازم و متعدی و تبدیل آن به فعل متعدی و فعل دومفعولی یا بالعکس آگاه بوده و در تصویرسازی آیات و تعلیل نحوی و ایجاز بلاغی و تفسیر از آن صحیح مدد گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Case Study of Syntactic Embedding in Transitive and Intransitive Verbs and Their Validity in the Tafsirs al-Tibyan, al-Jami' li-Ulum al-Quran, and al-Mizan

نویسندگان [English]

  • Muhammad Ibrahim Khalifah Shushtari 1
  • Azam Sadeqi 2
1  Professor of Arabic Literature, Shahid Beheshti University
2 PhD student of Arabic Literature, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Received: 2019-05-01   |   Accepted: 2020-09-21
 A branch of Arabic syntax and in particular studying syntactic embedding have been developed for understanding the Holy Quran, hence experts of Arabic syntax studies focused on linguistic embedding, its features, and uses. One of the several effects of syntactic embedding is changing intransitive verbs to single-object transitive verbs, and changing single-object transitive verbs to two-object transitive verbs. This paper attempts to explore aspects of syntactic embedding and giving an overview of them, with special regard to transitive and intransitive verbs in three Quran tafsirs, namely al-Tibyan of Sheikh al-Tusi, al-Jami' li-Ahkam al-Quran of al-Qurtubi, and al-Mizan of Allama Tabatabaie. There are some benefits, for example, one of the benefits of using syntactic embedding is changing intransitive verbs to single-object transitive verbs and the single-object transitive verbs to two-object transitive verbs. Their syntactic-rhetorical effects are evident. Also experts of Arabic syntax are ahead of tafsir experts in giving syntactic argumentations. Among the tafsir authors, the above three tafsir experts render the same syntactic interpretation of embedding; however, Sheikh al-Tusi and al-Qurtubi never used the Arabic syntactic term "tazmin", instead they used other synonymous terms, for example, "in the sense of", "or", and "signifying"; however, Allama Tabatabaie used the very term "tzmin".
 

 


© Khalifah Shushtari, M.I; Sadeqi, A. (2021) A Case Study of Syntactic Embedding in Transitive and Intransitive Verbs and Their Validity in the Tafsirs al-Tibyan, al-Jami' li-Ulum al-Quran, and al-Mizan. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 211-234.  Doi: 10.22091/PTT.2020.4446.1574


 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Syntactic embedding
  • Quranic verses
  • concepts
  • transitive and intransitive verbs
  • tafsir

مراجع

 
قرآن کریم؛ با ترجمۀ حسین انصاریان؛ قم: انتشارات دار العرفان، 1387ش.
1. آلوسی بغدادی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
2. ابن‌جنی، ابوالفتح العثمان؛ الخصائص؛ به تحقیق محمدعلی النجار؛ القاهره: دارالطباعه و النشر، 2006م.
3. ابن‌عصفور، علی‌بن‌مؤمن؛ شرح جمل الزجاجی؛ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1998م.
4. ابن‌عطیة اندلسی، غالب؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ به تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمَّد؛ چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2001م.
5. ابن‌عقیل، بهاءالدین عبدالله؛ شرح ابن‌عقیل علی الفیة الإمام أبی‌عبدالله محمد جمال‌الدین‌بن‌مالک؛ بیروت: دارالفکر، 2010م.
6. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم؛ لسان العرب، بیروت: دارالصادر، 1994م.
7. ابن‌هشام الأنصاری، جمال‌الدین؛ مغنی اللبیب عن کتب الأعاریب؛ به تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید؛ بیروت: مکتبة العصریة، 1991م.
8. ابن مالک، جمال الدین؛ شرح تسهیل الفوائد و تکمیل المقاصد؛ به تحقیق محمد عبد القادر عطا و طارق فتحی السید؛ چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1990م.
9. أبی‌حیان، محمدبن‌یوسف؛ البحر المحیط فی التفسیر؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 2010م.
10. اصفهانی، راغب؛ مفردات ألفاظ القرآن؛ به تحقیق صفوان عدنان داوودی؛ دمشق: دارالقلم، 2009م.
11. بندریگی، محمد؛ المعجم الوسیط؛ چاپ چهارم، القاهرة: مکتبة الشروق الدولیة، 2004م.
12. بیضاوی، عبدالله بن عمر؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
13. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر تسنیم؛ قم: مرکز نشر اسراء، 1388ش.
14. خفاجی، شهاب‌الدین؛ حَاشِیةُ الشِّهَابِ عَلَى تفْسیرِ البَیضَاوِی؛ بیروت: دار الصادر، 2010م.
15. خلیفة راشد، الصادق؛ دور الحرف فی أداء معنی الجملة؛ بنغازی: منشورات جامعة قاریونس، 1996م
16. خلیفه شوشتری، ابراهیم؛ «طاهرة التضمین»؛ مجلة العلوم الإنسانیة، العدد التاسع، 1423ق.
17. زجاج، ابی‌إسحاق؛ معانی القرآن و اعرابه؛ به تحقیق عبدالجلیل عبده شلبی؛ القاهرة: دار عالم الکتب، 1988م.
18. زرکشی، محمدبن‌عبدالله؛ البرهان فی علوم القرآن؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ القاهرة: دارالتراث، 1957م.
19. زمخشری، أبی‌القاسم جارالله؛ تفسیرالکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل؛ بیروت: دارالمعرفة، 2009م.
20. زوبعی، طالب محمد اسماعیل؛ من أسالیب التعبیر القرآنی؛ چاپ اول، بیروت: اصدارات الجو الهرة، 1996م.
21. سامرائی، فاضل صالح؛ معانی النحو؛ چاپ اول، عمان: دار الفکر، 2000م.
22. سیوطی، حلال الدین؛ الإتقان فی علوم القرآن؛ به ترجمه سید مهدی حائری قزوینی؛ تهران: امیرکبیر، 1363ش.
23. صبان، محمدبن‌علی؛ حاشیة الصبان شرح الأشمونی علی الفیه ابن‌مالک و شرح الشواهد للعینی؛ به تحقیق طه عبد الرؤوف السعد؛ القاهرة: المکتبة التوفیقیة، بی تا.
24. الطریحی، فخرالدین؛ مجمع البحرین؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 2007م.
25. طباطبائی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ به ترجمه محمدباقر موسوی؛ چاپ دوم، قم: دارالعلم، 1387ق.
26. طنطاوی، سید محمد؛ تفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ دمشق: دارالفکر، 1422ق.
27. الطوسی، ابوجعفر؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ به تحقیق أحمد العاملی؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1383ق.
28. عباس، حسن؛ النحو الوافی؛ چاپ سوم، القاهرة: دارالمعارف، 1975م.
29. عکبری، ابوالبقا؛ التبیان فی إعراب القرآن؛ تحقیق علی محمد البجاودی؛ القاهرة: دار إحیاء الکتب العربیة، 1976م.
30. عمران، حمدی بخیت؛ درآمدی بر معناشناسی عربی؛ به ترجمه علی طاهری و ناصر قره‌خانی، همدان: دانشگاه آزاد اسلامی همدان، 1391ش.
31. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین؛ تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی؛ بیروت: ودار و مکتبة الهلال، 1409ق.
32. قرطبی، ابی‌عبدالله؛ جامع لأحکام القرآن؛ القاهرة: دارالکتب المصریة، 1936م.
33. قره خانی، ناصر؛ «معنی شناسی تاریخی واژه «کفر» از کاربست جاهلی تا تضمین نحوی در قرآن»؛ مجله ادب عربی، شمارۀ دوم (سال هشتم)، 1395ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار