بررسی نقش قرائن در گوناگونی رهیافت‌های تفسیری با محوریت تفسیر آیت الله صادقی‌تهرانی و عزّت دروزه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشتۀ علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

3 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

10.22091/ptt.2020.4780.1654

چکیده

تاریخ دریافت: 11/03/1399   |   تاریخ پذیرش: 06/07/1399
نگرشی تاریخی-تحلیلی به سیر پیدایش و تطوّر تفسیر قرآن نشان‌دهندۀ گوناگونی رهیافت‌های تفسیری با ویژگی‌های مختلف مفسران است؛ به‌گونه‌ای که ظهور پیوستۀ مفسران و ارائۀ تفاسیر جدید، فهم آیاتی از قرآن را به پدیده‌ای متغیر تبدیل کرده است. پرسش درخور تأمل این است که منشأ اختلاف برداشت‌ها در فرآیند فهم قرآن چیست؟ به این پرسش پاسخ‌های گوناگونی داده شده است؛ این پاسخ‌ها عمدتاً با نص قرآن یا شخصیت مفسران ارتباط دارد، اما فرضیۀ اصلی این نوشتار این است که یکی از عوامل مؤثّر در شکل‌گیری اختلاف‌نظرها در فهم و تفسیر قرآن برخاسته از رویکرد مفسران نسبت به قرائن تفسیری است. ازآنجاکه آیت‌الله صادقی مفسر معاصر شیعی و محمد عزّت دروزه مفسر معاصر اهل‌سنت هردو در تفسیر آیات الهی رویکردی اجتهادی دارند، لذا پژوهش حاضر به بررسی کاربست قرائن در فهم قرآن و نقش آن در دو تفسیر «الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّة» و «التفسیر الحدیث» پرداخته و نشان داده است که تفاوت تفسیرها متأثّر از تفاوت دیدگاه مفسران نسبت به قرینه‌ها است.
 



© خدمتکار آرانی، خ؛ فهیمی‌تبار، ح.ر؛ رستگارجزی، پ. (1400). بررسی نقش قرائن در گوناگونی رهیافت‌های تفسیری، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 6 (12)، 282-259.  Doi: 10.22091/PTT.2020.4780.1654

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

در مواجهه با هرگونه متن، فارغ از آگاهی نسبت به مفهوم الفاظ و جملات و ارتباط واژگان آن با یکدیگر، توجّه به قرائن لفظی و معنوی کلام نیز ضروریست. فهم قرآن کریم به‌عنوان یک متن وحیانی نیز این قاعده مستثنی نیست، زیرا خداوند قرآن را طبق زبان بشر و منطبق بر قواعد این زبان و مطابق با قرائن فهم آدمیان نازل فرموده است. و اما، همین قرینه‌ها که در تفهیم و تفهّم قرآن کریم نقش بی‌بدیلی دارند، موجب تفاوت‌های تفسیری نیز شده‌اند؛ بدین‌معنی که توجّه به‌قرائن یا غفلت از آنها، و نیز توجه به همۀ قرائن یا عنایت به بخشی از آنها، و همچنین ارزش و اعتباری که هر مفسر برای این قرائن قائل می‌شود و برخی را بر برخی دیگر ترجیح می‌دهد، دلیل بخشی از تفاوت‌ها در دیدگاه‌های مفسران گردیده که البته امری غیرعادی نیست.

در این نوشتار تلاش کردیم این موضوع را در تفسیر الفرقان، اثر صادقی‌تهرانی، مفسر معاصر امامی مذهب، و التفسیر الحدیث، اثر محمد عزت دروزه، مفسر معاصر اهل‌سنت، بررسی نماییم؛ براین‌پایه، سه آیه‌ای که این دو مفسر در تفسیر آنها، نظر متفاوتی دارند را انتخاب کردیم تا بتوانیم عامل اختلاف تفسیری آنها را ردیابی کنیم. ارزیابی دو دیدگاه نشان می‌دهد هردو مفسر در توجّه به قرائن وحدت نظر دارند و این بدان معناست که این دو مفسر، آگاهی بر معنای واژگان و ارتباط آنها در عبارات قرآنی را برای فهم آیات کافی نمی‌دانند و نقش قرائن را به‌رسمیت می‌شناسند؛ درعین‌حال، دیدگاه یکسانی نسبت به همۀ قرائن ندارند و هرکدام، بعضی از قرائن را بر بعض دیگر، ترجیح می‌دهد.

تفاوت دیدگاه آنها در تفسیر این آیات نه به اصل قرائن، بلکه به نوع قرائن برمی‌گردد. صادقی هرچند متأثّر از اعتقاد کلامی شیعی خود، قرینۀ روایت رسیده از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را حجّت دانسته، اما برای روایات منقول از اهل‌سنت نیز اعتبار قائل است. به‌همین دلیل ضمن مراجعه به منابع روایی شیعه، روایات مورد قبول خود را از مصادر حدیثی اهل‌سنت نیز نقل کرده است. درحالی‌که‌ دروزه از استناد به روایات امامیه خودداری می‌کند و تنها به منابع روایی اهل‌سنت استناد می‌نماید. این عمل برآمده از باور به عدالت صحابه و ارجح بودن منابع اهل‌سنت بر منابع امامیه نزد اوست. در اینجا نقش مذهب و اعتقاد کلامی در گزینش قرائن روایی هویداست.

صادقی بیش از دروزه برای تفسیر این سه آیه، از خودِ قرآن استفاده کرده و این امر، ناشی از روش اجتهادی «قرآن به قرآن» در تفسیر صادقی و کم‌رنگ‌تر بودنِ این روش در تفسیر دروزه است. نتیجۀ این یافته این است که گزینش قرینه‌ها متأثّر از روش تفسیری مفسرین نیز می‌تواند باشد.

همچنین، صادقی در استفاده از مفاهیم و دریافت‌های عقلانی، بر دروزه سبقت جسته است. صادقی از عقل، هم به‌عنوان منبع و هم به‌عنوان ابزار فهم قرآن بهره گرفته است، ولی استفاده از قرائن عقلی، در تفسیر دروزه بسیار کم‌رنگ‌تر است؛ و این تفاوت تفسیری به گرایش‌ها و علاقۀ شخصی دو مفسر بازمی‌گردد.

و اما نتیجۀ کانونی این نوشتار آن است که قرائن لفظی و غیرلفظی، یکی از عوامل اساسیِ برخی تفاوت‌ها در دیدگاه‌های تفسیریِ این دو مفسر معاصر است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Study of the Impact of Clues in the Variation of Tafsir-Oriented Approaches: Evidence from the Quran Tafsirs of Ayatollah Sadeqi Tehrani and Ezzat Daruzah

نویسندگان [English]

  • Kadijah Khedmatkar Arani 1
  • Hamid Reza Fahimi Tabar 2
  • Parviz Rastegar Jazi 3
1 PhD student of the Quran and Hadith Sciences, University of Kashan
2 Assistant professor of the Quran and Hadith Sciences, University of Kashan, (the main writer of this paper)
3 Associate professor of the Quran and Hadith Sciences, University of Kashan
چکیده [English]

Received: 2020-05-31   |   Accepted: 2020-09-27
 The historical-analytical outlook of a survey of the emergence and evolution of Quran tafsirs indicate various hermeneutical approaches coupled with the interpreters' various qualifications and characters. It has been so effective that the coming of various interpreters and their modern tafsirs are followed by various and variable elements in appreciating the meanings of the Holy Quran. Now the noteworthy query is as follows: What is the source of the differences in understanding the Holy Quran? A wide range of answers have been given to this query. These answers are functions of the very text of the Holy Quran and/or the character of the Quran interpreters. However, the main hypothesis of this paper is that one of the causes of such discrepancies pertains to the differences of the interpreters over the differences that pertain to appreciation and tafsir of the Quran as emanating from the interpreters' approaches to the tafsir clues. As both Ayatollah Sadeqi Tehrani and the Sunni scholar Muhammad Ezzat Daruzah have adopted an ijtihad-based outlook to interpreting the Divine verses, the present paper draws upon Ayatollah Sadeqi Tehrani's book al-Furqan fi Tafsir al-Quran bi al-Quran wa al-Sunnah, and Daruzah's al-Tafsir al-Hadith. It indicates that various tafsirs emanate from the interpreters' approaches to the tafsir clues.




© Khedmatkar Arani, K; Fahimi Tabar, H.R; Rastegar Jazi, P. (2021) A Study of the Impact of Clues in the Variation of Tafsir-Oriented Approaches: Evidence from the Quran Tafsirs of Ayatollah Sadeqi Tehrani and Ezzat Daruzah. Biannual Journal of Comparative Exegetical Researches, 6 (12) 259-282.  Doi: 10.22091/PTT.2020.4780.1654

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tafsir clues
  • tafsir approaches
  • al-Furqan fi Tafsir al-Quran
  • al-Tafsir al-Hadith
  • Sadeqi
  • Daruzah

مراجع

قرآن کریم.
1. ابن‌‌سیده، علی‌بن‌‌اسماعیل؛ المحکم و المحیط الاعظم؛ به تحقیق عبدالحمید هنداوی؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1421ق.
2. ابن‌‌عاشور، محمد‌بن‌‌طاهر؛ التحریر و التنویر؛ بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
3. ابن‌‌عربی، محیی الدین؛ الفتوحات المکیة؛ به تحقیق عثمان یحیی؛ قاهره: المکتبه العربیه، 1395ق.
4. ابن‌‌عطیۀ اندلسی، عبدالحق‌بن‌‌غالب؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1422ق.
5. ابن‌‌فارس، احمد؛ معجم مقاییس اللغة؛ به تحقیق عبدالسلام محمد هارون؛ بی‌جا: دارالفکر، 1399ق.
6. ابن‌‌قیم جوزیه، محمد‌بن‌‌ابی‌بکر؛ حادی الارواح الی بلاد الافراح؛ به تحقیق زائد‌بن‌‌احمد نشیری؛ ریاض: دار عالم الفوائد، بی‌تا.
7. ابن‌‌کثیر، اسماعیل‌بن‌‌عمرو؛ تفسیر القرآن العظیم؛ بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419ق.
8. ایازی، محمدعلی؛ المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تهران: وزارت ارشاد، 1373ش.
9. بابایی، علی‌اکبر و دیگران؛ روش شناسی تفسیر قرآن؛ چاپ چهارم، قم: انتشارات سمت، 1388ش.
10. بدری، تحسین؛ معجم مفردات اصول الفقه المقارن؛ تهران: المشرق للثقافة و النشر، 1428ق.
11. بلاغی نجفی، محمدجواد؛ آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ قم: بنیاد بعثت، 1420ق.
12. بلخی، مقاتل‌بن‌‌سلیمان؛ تفسیر مقاتل‌بن‌‌سلیمان؛ بیروت: دار احیاء التراث، 1423ق.
13. بیضاوی، عبدالله‌بن‌‌عمر؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
14. تفتازانی، سعد الدین؛ شرح المقاصد؛ به تحقیق و تعلیق عبدالرحمن عمیره؛ قم: نشر الشریف الرضی، 1409ق.
15. ثعلبی، ابواسحاق؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
16. جوادی آملی، عبدالله؛ تسنیم؛ چاپ چهارم، قم: مرکز نشر اسراء، 1387ش.
17. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ تحقیق و تنظیم: علی زمانی قمشه‌ای؛ قم: مرکز نشر اسراء، 1385ش.
18. حسینی، محمد؛ الدلیل الفقهی تطبیقات فقهیة لمصطلحات الاصول؛ دمشق: مرکز ابن‌‌ادریس حلی للدراسات الفقهیه، 2007م.
19. دروزه، محمدعزت؛ التفسیر الحدیث؛ قاهره: دار احیاء الکتب العربیه، 1383ق.
20. رجبی، محمود؛ روش تفسیر قرآن؛ قم: پژوهشکدۀ حوزه و دانشگاه، 1383ش.
21. رشیدرضا، محمد؛ تفسیر القرآن الحکیم؛ چاپ دوم، بیروت: دار المعرفه، بی‌تا.
22. زمخشری، محمود؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ بیروت: دار الکتاب العربی، 1407ق.
23. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید؛ قم: مؤسسه امام صادق، بی‌تا.
24. سید‌بن‌‌قطب؛ فی ظلال القرآن؛ بیروت – قاهره: دار الشروق، 1412ق.
25. سیوطی، جلال الدین؛ الدر المنثور فی تفسیر المأثور؛ قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
26. شهرستانی، محمد‌بن‌‌عبدالکریم؛ الملل و النحل؛ به تصحیح احمد فهمی محمد؛ چاپ دوم، بی‌جا: دار الکتب العلمیه، 1413ق.
27. صادقی‌تهرانی، محمد؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّة؛ قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365ش.
28. صنقور، محمد؛ المعجم الاصولی؛ چاپ دوم، قم: منشورات الطیار، 1428ق.
29. طباطبایی، محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ به ترجمه محمدباقر موسوی همدانی؛ قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1374ش.
30. طبرسی، فضل‌بن‌‌حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.
31. طبری، محمد‌بن‌‌جریر؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار المعرفه، 1412ق.
32. طوسی، محمد‌بن‌‌حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
33. مظفر، محمد رضا؛ اصول المنطق؛ قم: انتشارات فیروزآبادی، 1400ق.
34. مفید، محمد‌بن‌‌نعمان؛ اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛ به تحقیق ابراهیم انصاری؛ قم: کنگره جهانی آثار شیخ مفید، 1413ق.
35. ملاصدرا، محمد‌بن‌‌ابراهیم؛ الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة؛ به تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی؛ قم: مطبوعات دینی، 1388ق.
36. نیازی، شهریار و رحمانی، نعیم؛ «همبستگی قرینه‌ها در فهم معنی از منظر تمام حسان نظریه‌ای جدید یا بازتاب سخن پیشینیان»؛ نشریه ادب عربی، شماره دوم، 1392ش.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار